“राजाको लाइन अफ एक्सनलाई बाहिरकाले नबुझेको जस्तो लाग्छ । त्यसो हुनाले बाहिरकाले आफ्नो कार्यक्रम परिस्थिति अनुकूल बनाउन सकेनन् जस्तो हामीलाई यहाँ [जेलमा] लाग्छ ।”
“हिन्दूस्तान त पूर्ण रुपले बेवकुफ बनेको छ ।”
“राजामाथि केवल शारीरिक बलको मात्र दवाब पर्न सक्छ, राजनीतिक दबाब उसमा पर्दैन । देशको भविष्यको लागि ख्याल गर्ने राजा भएको भए राजनीतिक दबाब उसमा पर्न सक्थ्यो ।”
“अर्को कुरा, राजा अत्यन्त कल्पनाहीन व्यक्ति हुन् । शारीरिक बल प्रयोग मात्र उसमाथि काम लाग्छ ।”
“दुई वर्ष हुन लागिसक्यो हामी थुनिएको, बाहिरका साथीहरुले आफ्नो सामथ्र्यअनुसार भरमग्दूर गरिरहेका छन्, तर प्रभावकारी एक्सन हुनसकेको छैन । बाहिरकाले आफ्नो सारा अण्डाहरु एउटै टोकरी हिन्दूस्तानमा राखेकाले पनि हाम्रो आन्दोलनमा केही कमजोरी आएको छ । हिन्दूस्तानमा मात्र पूरा भर पर्दा उसको खटनमा हाम्रो लडाईको गति निर्भर भएको छ । हिन्दुस्तानको टेवाको आवश्यकता त हामीलाई थियो तर उसैमाथि हाम्रो चारै गोडा टेकिन जाँदा हाम्रो आन्दोलनमा भित्तामा पीठ्यूँ अड्याउने भावना आउन सकेन । गुरिल्लाके लडाईँमा यो भावना आउनु परमावश्यक छ । आखिर छ–सात हजार राजाको पल्टनलाई हारावारा खेलाउन नसकिने कुरा होइन यदि सही अर्थमा गुरिल्ला किसिमको लडाईँ यहाँ प्रारम्भ गरेदेखि । राजाको टेवा पनि त त्यही छ–सात हजारको पल्टन छ । यस पल्टनको राजभक्तिको पनि परिक्षा हुन पाएको छैन । कुनै ठाउँमा पनि यसलाई केही कडा किसिमको हमला भए यसको राजभक्तिको राम्रो परीक्षा हुने थियो । मेरो विचारमा, धेरै जस्तो हाम्रो पक्षमा लाग्ने थिए ।”
“राजालाई प्रतिहिंसाको भावनाले छाड्न सकेको छैन, नत्रभने नोनालाई मानवीय आधार (ह्युमनिटेरियन ग्राउण्ड) मा [जेलबाट] छाडेदेखि सरकारलाई केही बित्तो पर्ने थिएन । माफी नमगाइकन कसैलाइ छाडेको छैन, जो उनको चंगुलमा पर्न गयो त्यसका प्रति उनको व्यवहार प्रतिहिंसाको भावनाले प्रेरित भएको छ । यस्तो स्थितिमा रमेशको कुरामा मलाई केही विश्वास हुँदैन कि राजा सम्झौताका लागि तयार छन्, केवल मेरो ‘इनिसिएटिभ’ को प्रतीक्षा मात्र छ ।” (२४/०७/१९६३)
“राजालाई बुझ्न केही गाह्रो छैन, यदि उनले शिष्टाचारको मुकुण्डोभित्रको अनुहारलाई हेर्ने प्रयत्न गर्यो भने । उनी निश्चय नै मृदुभाषी छन् र वचन र कार्यमा तादाम्य राख्ने जरुरत नपर्ने भएकोले वचनमा उदार पनि । षडयन्त्रको लामो चाल सोच्ने व्यक्तिले हडबडीको लक्षण पनि देखाउनु पर्दैन । शिक्षा र व्यापक अनुभवको कमीले उनको बाह्यचरणमा भ्रमोत्पादक सरलता र मनमा छलकपटको निद्र्वन्द्व एकाग्रता पाइन्छ । यद्यपि यी सब चारित्रिक लक्षण वास्तविक सफलताका लागि बाधक हुन्, तर तात्कालिक र सामयिक परिणाम यिनीहरुले यिनका माथिल्लो पक्षमा दिन्छन् अर्थात् मानिसहरु धोका खान्छन् र मुकुण्डोलाई नै वास्तविक अनुहार हो भन्ने धारणाले मुकुण्डो भिरेको व्यक्तिको पक्षमा तात्कालिक मत दिन्छन् । मलाई यसप्रकारको धोखा खूब भएको छ राजासँग ।” (२४/०७/१९६३)
‘अहिलेसम्म त धेरैले चिनिसकेका होलान् र यदि हामीहरु जेलमा बन्दी छौं भने उनको राजनीतिक बुद्धिचालको सिकार भएर होइन कि उनी बुद्धिचालमा पराजित भएपछि आफ्नो मुकुण्डो फ्याकेर नग्नतामा उत्रेर सैनिक शक्तिको उनको. प्रयोगबाट हामी बन्दी अवस्थामा पुग्न गएका हौं । सैनिक प्रयोग हाम्रा विरुद्ध यस कुराको घोषणा हो कि राजनीतिमा उनको अन्तिम पराजय भएको छ । रमेश बिचराले यो कुरा बुझेनन् । नोनाले बुझेकी छन् । केही दिनअघि एउटा राजनीतिक (सेमिनार) छलफलको आयोजना गरिएको रहेछ जसमा तुलसी गिरीले राजतन्त्रको उपयोगिता नेपालका लागि सबभन्दा बढी छ भन्ने स्थापनाका साथै अर्को यो स्थापना पनि दृढतासँथ राखे कि राजतन्त्र भनेको एकतन्त्र हो (हुकुमी राज्य) । उनले उदाहरण दिँदा भने कि इङ्गलैण्डमा राजतन्त्र छैन । उनी वैधानिक राजतन्त्रमा विश्वास राख्दैनन् । उनको यो स्थापनाले राजाको वास्तविक रुप – अनुहार हेर्न सबैलाई सजिलो पारेको छ । तानाशाही राजाको अनुहार ।”
“राजालाई बुझ्न केही गाह्रो छैन, यदि उनले शिष्टाचारको मुकुण्डोभित्रको अनुहारलाई हेर्ने प्रयत्न गर्यो भने । उनी निश्चय नै मृदुभाषी छन् र वचन र कार्यमा तादाम्य राख्ने जरुरत नपर्ने भएकोले वचनमा उदार पनि । षडयन्त्रको लामो चाल सोच्ने व्यक्तिले हडबडीको लक्षण पनि देखाउनु पर्दैन । शिक्षा र व्यापक अनुभवको कमीले उनको बाह्यचरणमा भ्रमोत्पादक सरलता र मनमा छलकपटको निद्र्वन्द्व एकाग्रता पाइन्छ । यद्यपि यी सब चारित्रिक लक्षण वास्तविक सफलताका लागि बाधक हुन्, तर तात्कालिक र सामयिक परिणाम यिनीहरुले यिनका माथिल्लो पक्षमा दिन्छन् अर्थात् मानिसहरु धोका खान्छन् र मुकुण्डोलाई नै वास्तविक अनुहार हो भन्ने धारणाले मुकुण्डो भिरेको व्यक्तिको पक्षमा तात्कालिक मत दिन्छन् । मलाई यसप्रकारको धोखा खूब भएको छ राजासँग ।” (२४/०७/१९६३)
“अझ पनि कसैलाई शंका छ कि राजा तानाशाह हुन बाहेक अरु कुरो पनि चाहन्छन् भने त्यस शंकाको कुनै औषधि छैन । के हामी यसप्रकारको अग्राह्य स्थापनालाई, नेपालमा राजतन्त्रको आवश्यकता छ अहिलेका लागि भन्ने तर्कमा आधारित गरेर कुनै अंशमा पनि स्वीकार गर्न सक्छौँ ? राजाको व्यवहार र आचरणले र उनका प्रवक्ता तुलसी गिरीको स्थापनाले राजतन्त्रसँग सम्झौता गर्ने प्रश्नलाई जटिलतर बनाएको छ । राजतन्त्रको स्वीकार्य रुप जस्तो भएपनि, तानाशाही रुप कदापि होइन ।(२४/०७/१९६३)
