प्रसिद्ध कूटनीतिज्ञ डाँग हैमरस्क्जोंल्डको सन् १९६२ मा छापिएको ‘मर्किङस्’ भन्ने पुस्तक उसबेला अत्यन्त महत्वपूर्ण पुस्तकका रूपमा संसारभरि पढिएको मानिन्छ । यो पुस्तक छापिनुभन्दा करिब दुई वर्षअघि मात्र बीपी कोइरालाको न्युयोर्कमा उनीसँग भेट भएको थियो । त्यसबेला बीपी नेपालको प्रतिनिधित्व गर्दै संयुक्त राष्ट्र संघमा भाग लिन न्युयोर्क गएका थिए । सुन्दरीजलमा थुनामा रहेको पहिलो वर्ष नै उनले ‘मर्किङ्स्’ पढ्न पाए । अतः उनले व्यक्ति तथा विचार दुवै दृष्टिकोणले डाँग हैमरस्क्जोंल्डको मूल्यांकन गरेका छन् ।
वास्तवमा, ‘मर्किङ्स्’ हैमरस्क्जोंल्डको व्यक्तिगत डायरी थियो । उनी पुस्तक लेखक पनि होइनन् । यो उनको पहिलो र अन्तिम पुस्तक थियो । यसमा उनले आफूले बाँचेको जीवन र निर्वाह गरेको भूमिकालाई धेरै व्यक्तिगत सन्दर्भमा उल्लेख गरेका थिए । पुस्तकको थालनी सन् १९२५ देखि हुन्छ । त्यसबेला उनी २० वर्षका मात्र थिए । यसका अन्तिम पृष्ठहरू दुर्घटनाबाट उनको मृत्यु हुनुभन्दा एक महिनाअघि मात्र लेखिएका थिए । यस पुस्तकबारे बीपीको टिप्पणी थियो :
‘मर्किङ्स्’मा उनको अन्तर–व्यक्ति प्रतिविम्बित हुन्छ । त्यो व्यक्ति जीवनको समस्याको मध्यमा आफूलाई पाएर आफ्नो कर्तव्या–कर्तव्यको निर्धारणमा सतत् प्रयत्नशील रहन्छ । त्यसो हुनाले हैमरस्क्जोंल्डको अन्तरव्यक्ति त्यस्तो शान्त रहनेछ जस्तो उनको बाहिरको व्यवहारले उनका सम्बन्धमा धारणा बन्छ । एक त उनी आजीवन अविवाहित रहे, पारिवारिक न्यानोको अभावमा उनको हृदयले खोक्रोपनको अनुभव गरेको होला । त्यो हार्दिक रिक्तताको पत्नी तथा सन्तानबाट बनेको परिवार, त्यसको सम्बन्ध र त्यसबाट प्राप्त हुने दैनिक सुख–दुःख र समस्याहरूले अधिकांशतः पूर्ति गर्छ ।
हैमरस्क्जोंल्डको डायरी उनको मृत्युपछि उनको न्युयोर्कस्थित घरमा फेला परेको थियो । यो डायरीसँगै विदेश मामिलाका लागि तात्कालीन स्वीडेनी स्थायी उपसचिव लिफ बेलाफ्रेजलाई सम्बोधन गरिएको एउटा अप्रत्याशित पत्र थियो । यसमा उनले आफ्नो डायरीले उनको साँचो रेखाचित्र प्रदान गर्ने उल्लेख गरेका थिए । अतः उनले स्पष्ट गरेका थिए, ‘यदि तपाईंले तिनीहरूलाई प्रकाशन गर्न लायक पाउनुभयो भने तपाईंसँग त्यसो गर्न मेरो अनुमति छ ।’
डाँग हैमरस्क्जोंल्ड सन् १९५३ मा संयुक्त राष्ट्रसंघका दोस्रो महासचिव भए । उनी दोस्रो कार्यकालका लागि पनि निर्विरोध रुपमा छनोट गरिए । निजामती प्रशासन, आर्थिक नीति तथा कूटनीति सबैतिर राम्रो विशेषज्ञता भएका हैमरस्क्जोंल्ड वास्तवमा पहिलो विश्वयुद्धताका स्वीडेनका प्रधानमन्त्री हजाल्मर हैमरस्क्जोंल्डका छोरा थिए । सन् १९६१ मा उनको मृत्यु उत्तरी रोह्डेसिया (आजकाल जाम्बिया) मा हवाई दुर्घटनामा भएको थियो । त्यसबेला उनी संकटग्रस्त अफ्रिकी मुलुक कंगोका लागि एउटा शान्ति मिसनमा जाँदै थिए ।
कंगो भर्खरै स्वतन्त्र भएको थियो । तर आन्तरिक तथा छिमेकको अस्थिरताका कारण यसको एउटा भूभाग कटाङ्गा राज्यका रुपमा छुट्टिन पुगेको थियो । यी दुवै काटाकाट गर्दै थिए । यिनीहरू बीच युद्धविराम गर्न हैमरस्क्जोंल्ड त्यहाँ पुग्दै थिए । विभिन्न अफ्रिकी उपनिवेशहरूलाई राजनीतिक स्वतन्त्रताको बाटो हिँडाउन हैमरस्क्जोंल्डको ठूलो योगदान थियो ।
सन् १९५६ को स्वेज संकट तथा सन् १९६० मा सोभियत संघद्वारा एक अमेरिकी विमान कब्जा गरेपछिको खिचातानीमा हैमरस्क्जोंल्डले मध्यस्थता गरेका थिए । संयुक्त राष्ट्र संघ आपतकालीन फोर्सको स्थापना गर्ने श्रेय हैमरस्क्जोंल्डलाई नै जान्छ । इजिप्ट र कंगोमा राष्ट्रसंघीय शान्ति मिसन कायम गर्ने उनै हुन् । हैमरस्क्जोंल्डले इजरायल र अरब राज्यहरू बीच सम्बन्ध सुधार गर्न राम्रो प्रयास गरेका थिए । स्वेज संकटको कारण इजरायलले इजिप्टमाथि आक्रमण गर्नु थियो ।
इजिप्टले विदेशीहरूको स्वामित्वमा रहेको स्वेज क्यानल कम्पनीलाई आफ्नो आवश्यकता हेर्दै बलपूर्वक राष्ट्रियकरण गर्नु विभिन्न पक्षलाई स्वीकार्य थिएन । युके र फ्रान्स यसबाट प्रभावित भएका थिए । त्यसैले उनीहरूले इजरायललाई सहयोग गरे । तर संयुक्त राज्य अमेरिका, सोभियत संघ र राष्ट्र संघ यसको पक्षमा थिएनन् । उनीहरूले विरोध गरे । आक्रमणकारी पछि हट्नुपर्यो । यस कारण इजिप्टका राष्ट्रपति जमार अब्दल नासिर झनै बलियो भए । यो अस्थिरतामा हैमरस्क्जोंल्डले शान्तिका लागि ठूलो भूमिका निर्वाह गरेका थिए ।
उनको हवाइजहाज के कारणले दुर्घटना भयो भन्ने स्पष्ट छैन । सन् १९६२ मा रोह्डेसियाले गरेको छानबिनले उक्त दुर्घटना चालकको गल्तीले भएको भनेको छ । तर राष्ट्रसंघद्वारा पछि गरिएको अनुसन्धानले दुर्घटनाको कारण स्पष्ट रुपमा भन्न सकेको छैन । कतिपयले उक्त हवाइजहाजलाई गोली ठोकिएको थियो पनि भनेका छन् । त्यसबेला अमेरिकी जासुसी संस्था सिआइएले रुसी जासुसी संस्था केजिबीलाई यसको दोष लगाएको थियो । अमेरिकी राष्ट्रपति जोन एफ केनेडीले हैमरस्क्जोंल्डलाई उन्नाइसौं शताब्दीका सबैभन्दा ठूला राजनीतिज्ञ (स्टेट्स्म्यान) भनेका थिए । उनी दुर्घटनामा पर्नुभन्दा पहिले नै उनलाई शान्तिका लागि नोबेल पुरस्कारमा चयन गरिएको थियो । यो छनोट केवल भावनात्मक मात्र थिएन ।
सन् १९५३ मा हैमरस्क्जोंल्डले दिएको एउटा अन्तर्वार्तामा मिस्टर एखार्ट तथा जान भ्यान रुस्ब्रोकको चर्चा गर्दै मान्छेले कसरी आत्मा (स्पिरिट) को समुदायको सदस्यका रुपमा आफूसँग पूर्ण सामञ्जस्य गरी सक्रिय समाज सेवाको जीवन बाँच्नुपर्छ भन्ने ज्ञान उनीहरूबाट पाएको उल्लेख गरेका छन् । ती लेखकहरूलाई उनले ‘मेडिएभल मिस्टिक्स्’ भनेका छन् । उनीहरूका लागि आत्मसमर्पण आत्मअनुभूतिको बाटो थियो ।
‘मर्किङस्’को विशेषता के हो भने यसमा हैमरस्क्जोंल्डले आफ्नो गद्यसँग जापानी हायकु कवितात्मक छन्दको मिलन गरेका छन् । हायकु छन्द सत्रौं शताब्दीका जापानी कवि बासोले आफ्नो पुस्तक न्यारो रोड्स् टु द डिप नर्थमा प्रयोग गरेका हुन् । हैमरस्क्जोंल्ड भन्दछन्, ‘हाम्रो जमानामा पवित्रताको बाटो अनिवार्यतः कर्मको संसारको बाटोबाट नै जाने गर्छ ।’
पुस्तकको भूमिका ब्रिटिस अमेरिकन कवि डब्ल्यु. एच. ओडेनले लेखेका छन् । मर्किङ्स्लाई स्व. धर्मशास्त्री हेनरी पी. भान डुसेनले ‘आध्यात्मिक संघर्ष र विजयको उत्कृष्ट आत्म प्रकटीकरण’ भनेका छन् । उनको भनाइमा यो पुस्तक व्यावसायिक जीवनको ऊष्णतामा तथा विश्व शान्ति र व्यवस्थाका लागि सबैभन्दा कठोर जिम्मेवारीहरूका बीचमा लेखिएको व्यक्तिगत विश्वासको सायद सबैभन्दा ठूलो प्रमाण हो । हैमरस्क्जोंल्डले लेखेका छन्, ‘हामीलाई हाम्रो भाग्यको ढाँचा छनोट गर्ने अनुमति छैन । तर हामीले यसमा जे राख्दछौं, त्यो हाम्रो हो । जो साहसिक काम चाहन्छ, उसले आफ्नो साहसको परिमाणअनुसार यसको मापन गर्नेछ । जसले बलिदान चाहन्छ, उसले उसको हृदयको शुद्धताको नापअनुसार बलिदान हुनेछ ।’
बीपी भन्दछन्, “साधारणतः मानिसहरू परिवारमा लिप्त भएर हृदय या आत्माले अनुभव गर्ने रिक्ततालाई या त बिर्सिन्छन् या त्यस्तो अनुभव नै गर्न पाउँदैनन् । हेमरशोल्डलाई त्यो भएन । त्यसो हुनाले उनको छटपटी आत्मिक स्तर प्राप्त गर्छ र उनी सोच्न थाल्छन् – म को हुँ, मैले के गर्नुपर्ने हो ? उनलाई लाग्छ– कार्यरतले आत्मिक खोक्रोपन (रिक्तता) लाई पूर्ति गर्न सकिन्छ, तर कस्तो कार्यरतता ? के कस्तो काम गर्नुपर्ने हो ? कर्तव्य के हो ? यस्ता प्रश्नको उत्तरका लागि गीताको उपदेश लिएको जस्तो छ, उनले निष्काम कर्मको उपदेश । निष्काम कर्म गर आफूलाई ईश्वरको यन्त्र मानेर ।’ बीपीको टिप्पणी छ, “मर्किङ्स्मा मृत्युका प्रति लंगिन्ग्स लक्षित छ कहीँ कहीँँ ।’ निष्काम कर्मको सिद्धान्तमा बीपी खोक्रोपना देख्दछन् ।
हैमरस्क्जोंल्डको शान्त, गम्भीर र मृदु स्वभावले आफूलाई प्रभावित पारेको बीपीको भनाइ छ । उनले हैमरस्क्जोंल्डलाई अपेक्षाकृत चिसो व्यक्तित्वको मान्छे भनेका छन्, “ऊष्णताको अभाव भएको व्यक्तित्व, जस्तो कि ब्राह्मणहरूको आदर्श मानिएको छ । दुब्ला, पातला भएकाले उनी धोतीमा तिलक तथा यज्ञोपवीतका साथ पूरा ब्राह्मण लाग्ने थिए, तर उनको समीपमा सौहार्द तथा आत्मीयताको न्यानो पाइन्न थियो र उनको अफिस– जहाँ म उनीसँग भेट्न गएको थिएँ– पनि उनैको व्यक्तित्वको अनुरुप ठण्डा र सजावट शून्य, एउटा विशुद्ध कार्यस्थल – एकदम युद्धस्थल जस्तो अनावश्यक वस्तुबाट रिक्त थियो ।’
बीपीको आफ्नो अनुभवका आधारमा उनलाई यो व्यक्तित्व हैमरस्क्जोंल्डको मुलुक स्वीडेनको सामान्य विशेषता नै हो कि ? भन्ने पनि लाग्दछ । ‘जुन देशबाट उनी आएका थिए– त्यहाँका मानिसहरूमा एकप्रकारको चिसो व्यक्तित्व पाइन्छ, मेरो त्यहाँको एक सप्ताहको बसाइबाट एउटा प्रमुख असर मैले लिएर आएँ– त्यो त्यहाँको चिसोपन मानिस तथा प्रकृति दुवैको । त्यसो हुनाले हैमरस्क्जोंल्डको शान्त र भावुकताविहीन व्यक्तित्व उनको राष्ट्रिय चरित्रगुण होला ।’
