Category: Articles

साभार: हर्क बहादुर कठायत (सम्पादक) बहुआयामिक विश्वेश्वर (बाजुराः नेपाल सांस्कृतिक संघ, २०७१)

सन् १९९३ मा एसिया प्रशान्त क्षेत्रका वकिल तथा कानुनविद्हरुको संगठन ल–एसियाको अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा भाग लिन यो लेखक श्रीलंकाको कोलम्बो गएको थियो । सम्मेलन पछि एक दिनका लागि हामी श्रीलंकाको मध्यक्षेत्रमा पर्ने पहाडी सहर क्याण्डी पनि गयौं । क्याण्डीमा भगवान बुद्धको ठूलो मन्दिर छ । दर्शन गर्ने क्रममा म पनि लाइनमा बसेको थिएँ । अष्ट्रेलिया, पाकिस्तान तथा बंगलादेशका केही साथीहरु पनि पर्यटकका रुपमा उपस्थित थिए । ढोकैमा पुगेपछि मैले केही कुरा सम्झिएँ र लाइन छाडी फनक्क फर्किएँ ।

पछि क्याण्डीबाट फर्कने बेलामा हाम्रो बसमा केहीले त्यहाँबाट किन फनक्क फर्केको भनी बलगरी सोध्न थाले । मैले टार्न नसकेपछि जवाफ दिएँ– “मैले नुहाइधुवाइ गरेको थिइन । भगवानको मन्दिरमा नुहाइधुवाइ नगरी प्रवेश गर्नु हुँदैन भन्ने हाम्रो चलन छ ।” त्यसोभन्दा अष्ट्रेलियनहरुले बुझेँ भन्दै टाउको हल्लाए । तर बंगलादेशीहरु आफ्नो भाषामा गिल्ला गर्न थाले । मूर्तिपूजालाई मुस्लिमहरु मान्दैनन् । त्यसमा पनि एउटाले भन्यो – “तिमी त गाईलाई आमा मानी काटमार नगर्ने देशको मान्छे प¥यौ । त्यसैले देउता छुँदा जीउ पवित्र हुनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्नु खासै हाँस्ने कुरा होइन ।” मैले भनेँ –”प्रचलनको कुरा हो । सिद्धान्ततः नेपालमा गाईसहित कुनै पनि स्त्रीजाति चौपायाको बध गर्न दिइँदैन । कानुनमा त्यही लेखिएको छ ।” त्यति भनिसकेपछि बंगलादेशीहरु तर्फ फर्किएर अष्ट्रेलियनहरु हाँस्न लागे । एउटाले भन्यो – “कुरो गाईको मात्र होइन, कुरा स्त्रीजाति चौपायाको रहेछ ।” धर्मसँग सम्बन्धित कुराहरुमा जतिपनि तर्क वा कुतर्क गर्न सकिन्छ । तर त्यसबाट पार पाउन सकिँदैन । त्यसैले ईश्वर र धर्म हरेक मान्छेको आफ्नो घरपरिवार वा समुदायभित्रको विषय मानिन्छ । सामान्यतः मानव अधिकार सम्बन्धित भएमा बाहेक त्यसलाई अन्य धर्मावलम्बीको चासो वा व्यापक राष्ट्रिय बहसको विषय बनाइँदैन । धार्मिक आस्थाका कुराहरु केवल वैज्ञानिकताको आधारमा मात्र हेर्ने प्रचलन पनि छैन । यस्तो बहसबाट उठेका प्रश्नहरुको जवाफ खोज्न गाह्रो हुन्छ ।

स्व. विश्वेश्वर प्रसाद कोइराला सामान्यतः ईश्वरमा विश्वास नभएको वा अनीश्वरवादी व्यक्तिका रुपमा चिनिनुहुन्छ । यस सम्बन्धमा केही कुरा वहाँ आफैंले लेख्नुभएको पाइन्छ भने केही कुरा वहाँले बोलेको आधारमा टिपिएका पनि छन् । त्यस्तै वहाँका साहित्यिक कृतिहरुमा वहाँका विशेष पात्रहरु बीचको संवादका आधारमा पनि ईश्वर सम्बन्धी कोइरालाको धारणाहरु प्रष्ट हुन्छन् । वहाँका कतिपय विचारहरु राजनीति सुरु गरेदेखि नै देखा परेका छन् । विभिन्न समयमा विभिन्न सन्दर्भमा वहाँका दृष्टिकोणहरु आएका छन् । यस आधारमा यस लेखमा स्व. कोइरालाको ईश्वरीय विश्वासका सम्बन्धमा यो लेखकको केही विश्लेषण राख्ने प्रयास भएको छ । यसलाई पूर्ण व्याख्याका रुपमा लिइनु हुँदैन । अन्ततः धर्मको कुरा माथि उल्लेख गरिएजस्तै व्यक्तिगत कुरा हो । त्यो व्यक्तिगतपनाको विश्लेषण अरु कसैले गर्न सक्दैन । यहाँ केवल सार्वजनिक भएका कथनहरुका आधारमा कोइरालाको दृष्टिकोणहरुको केही पक्षसम्म विश्लेषण गरिएको छ ।

भक्तका नजरले ईश्वरलाई हेर्ने हो भने त्यसको कुनै सीमा छैन
ईश्वरका बारेमा लेख्नु र बोल्नु दुवै दुरुह कुरा हो । बोल्ने र लेख्ने वा ईश्वर मान्ने र नमान्ने दुवैले यस विषयमा सर्वज्ञ भएर लेखेका भने हुँदैनन् । यसैले सृष्टिको यति लामो ऐतिहासिक अवधिमा पनि ईश्वर छन् कि छैनन् भन्ने विषयमा टुंगो लाग्न सकेको छैन । ईश्वर भन्ने नाम संसार चलाउने सर्वशक्तिमान शक्तिसँग सम्बन्धित भनिन्छ । ईश्वरको शक्ति असीमित भएको मानिन्छ । उनी जहाँ पनि छन् । जहाँ पनि पुग्न सक्दछन् । उनको सर्वव्यापी अस्तित्वमा निरन्तरता हुन्छ । जीवन र मरणको प्रक्रियाले उनलाई छुँदैन । छोए पनि प्रभावित गर्न सक्दैन । ईश्वरलाई विश्वास गर्नेले उनलाई ब्रम्हाण्डको रचनाकार तथा यसलाई निरन्तर चलाइरहने शक्तिका रुपमा मान्दछन् । ईश्वरले चाहेको कुरा दिन सक्दछन्; नचाहेको लिन सक्दछन् । कसैले सर्वशक्तिमान ईश्वर एउटै छन् भन्दछन् भने कसैले विभिन्न भएको मान्दछन् । ईश्वरका अवधारणाहरु केके हुन् भन्ने कुरामा व्यापक रुपमा फरक विचारहरु छन् । त्यस्तै ईश्वरको विशेषता, उद्देश्य, कामकारबाहीका बारेमा पनि फरक मतहरु छन् । उनको रुपका बारेमा पनि एउटै धारणा छैन । भक्तका नजरले ईश्वरलाई हेर्ने हो भने त्यसको कुनै सीमा छैन । तर आजसम्म सार्वजनिक भएको सूचनाका आधारमा हेर्दा कोइरालाले ईश्वरको यो व्याख्यालाई स्वीकार गर्नभएको देखिँदैन ।

भनिन्छ, ईश्वरलाई परिभाषित गर्ने तथा ईश्वर र मानव बीचको सम्बन्धलाई नियमित गर्ने प्रयासमै धर्महरुको सिर्जना भएको हो । सबैभन्दा पहिले संगठित रुपमा यो प्रयास यहुदीहरुले गरे । उनीहरु पछि इसाइहरु बलियो गरी देखा परे । नेपालमा किरात धर्म पनि प्राग्वैदिक हो । यसपछि बुद्ध धर्म अस्तित्वमा आएको हो । त्यसपछि इस्लाम देखा पर्दछ । हिन्दूहरु आफ्नो धर्म यी सबैभन्दा पुरानो भएको दाबी गर्दछन् । यसमध्ये अधिकांश धर्महरुले ईश्वरका बारेमा कुरा गर्दछन् ।

मानव बीच ईश्वरको प्रकृतिका बारेमा अलग अलग धारणा छ । बाइबलले उल्लेख गरेको तीन पूज्य कूलपिताहरु मध्येको पहिलो मानिएका अब्राहमको ईश्वर सम्बन्धी अवधारणा, यहुदी धर्ममा भएको ईश्वरको एकईश्वरवादी परिभाषा, इसाइहरुमा भएको त्रिदेवात्मक दृष्टिकोण र इस्लामको अलग अवधारणालाई यहाँ उल्लेख गर्न सकिन्छ । हिन्दू धर्ममा ठाउँ, सम्प्रदाय, जात अनुसार ईश्वरको अवधारणा देखिन्छ । त्यसैले इश्वर कोटी कोटी देवताका रुपमा पनि देखिन्छन् । हिन्दू धर्ममा एकईश्वरवादी पनि पर्दछन्, बहुईश्वरवादी पनि पर्दछन् । ऐतिहासिक बुद्ध विशेषगरी साक्र र ब्रहमाले ईश्वरत्वलाई स्वीकार गरेका थिए भनिन्छ । पछि गएर महायान परम्पराले ईश्वर सम्बन्धी अवधारणालाई धेरै महत्व दिएको देखिन्छ ।

यस किसिमको बहसमा कोइराला पर्नु भएको देखिँदैन । वरिष्ठ अधिवक्ता गणेशराज शर्माद्वारा संकलित तथा सम्पादितराजा, राष्ट्रियता र राजनीति मा कोइरालाले धर्म, ईश्वर र नियतिका सम्बन्धमा आफ्नो दृष्टिकोण प्रष्ट गर्नुभएको देखिन्छ । वहाँका विचारमा “मानिसको जुन संकट छ, मानसिक होस् वा आत्मिक, त्यसको निवारण उसको आत्मबलमा छ । सानो एउटा संकटले कतिलाई छट्पटाएर मारिदिन्छ, कोही मान्छे त्यो संकट माथि विजय प्राप्त गर्दछ” । कोइरालाको दृष्टिमा “दैवीशक्ति भन्ने कुरो त्यसबाट निश्रित हुन्छ ।” अन्य प्रकारको दैवका बारेमा वहाँले उल्लेख गर्नुभएको छैन । उल्लेख नै नगरेपछि यसका बारेमा विवाद गरिहिँड्ने प्रवृत्ति पनि देखिने भएन् । ईश्वर भए पनि नभए पनि वहाँको जोड यो कुरामा छ कि त्यस्तो ईश्वरको विशेष अनुकम्पा वहाँलाई प्राप्त होला भन्ने वहाँलाई लाग्दैन । यसका प्रष्ट कारणहरु छन् ।

ईश्वरको विशेष अनुकम्पा ?
कोइरालाको अनुभवमा संसारमा विभिन्न कारणले हरेक दिन सयौं साना बच्चाहरु मरिरहेका छन् । तिनका आमाहरुले कल्पेर देउताहरुको प्राथनाहरु नगरेको कहाँ होलान् ? कतिको दुलाहा मारिएका छन् । कतिको घर बर्बाद भएको छ । युद्ध र अत्याचार वा नरसंहारमा पर्नेको संख्यामा पनि कमि छैन । यसरी मारिएका कसैले पनि ईश्वरको अनुकम्पा प्राप्त गर्न सकेनन् । दुख परेर भीख मागी ईश्वरको पुकारा गर्दै हिँडिरहेका मान्छेको आर्तनाद पनि सँधै सुनिन्छ । ईश्वरले तिनलाई केही गरेको देखिँदैन । त्यसैले कोइरालाको स्पष्टोक्ति छ – “ती सब कुराहरु देख्दा भने मलाई ईश्वरको विशेष अनुकम्पा हुन्छ भन्ने पत्यार लाग्दैन ।” वहाँले कहिले प्रार्थना गर्नु भएन् । आफुलाई केन्द्रमा राखी वहाँ भन्नु हुन्छः “मेरो भन्दा बढी आवश्यकता परेका मानिसहरुको प्रार्थना देउताले सुन्न सकेका छैनन् भने त्यत्रो दम्भ कि मेरो कुरा पुग्छ भनेर म प्रार्थना गरौं । त्यो दम्भ मलाई छैन ।” जब “लाखौं करोडौं अरबौं मान्छेलाई देउताले अनुग्रह गरेको छैन । मलाई किन गर्ने?”

हरेक धर्मका सिद्धान्तहरु आदिम वा पौराणिक छन् । यो धर्म र त्यो धर्म भन्ने कुरा छैन । लेख्ने र व्याख्या गर्ने क्रम सँधै चलिरहेको हुन्छ । त्यसैले हरेक कुरामा एकमत हुन्छ भन्ने पनि छैन । समग्रमा प्राय सबै धर्ममा कतिपय कुराहरु असंगत वा अनुभवबाट प्रमाणित हुन नसकेको अवस्थाहरु छन् । कतिपय धर्मले आफ्नै धार्मिक समुदायभित्र पनि कसैलाई सानो, कसैलाई ठूलो बनाएको देखिन्छ । हिन्दू धर्मको सुरुवात जेजस्तो भए पनि जातिपातिलाई स्थापित गराएरै अगाडि बढेकै हो । इस्लाम धर्ममा पनि इस्लाम नमान्नेलाई अर्कै दृष्टिकोणले हेरिन्छ । त्यस्तालाई ‘काफिर’ भनिएको पाइन्छ । इसाइहरुले पनि गैरइसाइलाई ‘पैगन’ भनेर जंगली सभ्यता भएजस्तो ठान्ने चलन थियो । जस्तो बेल्जियमका पादरी ग्रोबरले सन् १६६२ मा भोटबाट नेपाल हुँदै भारततर्फ जाँदा नेपालीहरु मुग्लानी भन्दा धनीमानी, सभ्य र सम्पन्न भएको तर जंगली धर्म मान्ने ‘पैगन’ भएको भनी लेखेको पाइन्छ । कतिपय इसाइ, इस्लाम र हिन्दूले महिलाहरुलाई पुरुषभन्दा तल्लो मान्दछन् ।

अमेरिकी गृहयुद्धका बेला त्यहाँ दक्षिणवर्ती राज्यका मान्छेहरुले बाइबलले दासप्रथालाई न्यायोचित मानेकाले दासको खरिदबिक्री किन रोक्ने भनी लडाइँ नै गरेका थिए । एउटा धर्मले अर्कोलाई सहन नसकेको र एउटै धर्मभित्र पनि समूहगत अतिवाद देखिएका दर्जनौं उदाहरण होलान् । दोस्रो विश्वयुद्ध अघिको युरोपका यहुदी धर्मावलम्बीको नरसंहार मानव सभ्यताको कलंककै रुपमा सम्झिनु पर्ने हुन्छ । यहुदीहरु विरुद्ध अन्य धर्मको पूर्वाग्रह, घृणा र भेदभाव परस्त नीतिलाई अहिले पनि ‘एण्टि–सेमिटिज्म’ भनी अध्ययन गरिन्छ । इस्लाममा सिया र सुन्नी समुदाय बीचको काटाकाटको धेरै उदाहरण पाइन्छन् । इसाइ धर्ममा क्याथोलिकहरुले प्रोटेस्टेन्ट विरुद्ध गरेको अत्याचारको पनि कमी देखिँदैन । इजरायल र प्यालेस्टिनीहरुको लडाइँ पनि यसै कोटीको हो । यसमा यहुदी र इस्लाम जोडिएको छ । यति हुँदाहुँदै पनि अधर्मी वा धर्मविहीनतालाई लगभग सबै धर्मले चुनौती दिन्छन् । अर्को धर्मबाट आफ्नो धर्ममा ल्याउने विधिवत् प्रचलन प्राय हिन्दू धर्म बाहेक सबै ठूला धर्ममा होला । धर्म परिवर्तन गर्ने गराउने स्वेच्छा भन्दा पनि उद्योग नै हुने गरेको छ । समस्या जतापनि छ । हरेक धर्म नयाँ मूल्य र मान्यता अनुसार परिवर्तन हुँदै जान्छ । धर्म परिवर्तन भएन भने मान्छे परिवर्तन हुन्छन् । हार्ने चाहिँ धर्म नै हो ।

कोइरालाको लघु साहित्यिक कृति ‘मोदीआइन’ हिन्दू धर्मको विशेष ग्रन्थ ‘महाभारत’ प्रति प्रशस्त आलोचनात्मक दृष्टिकोण राख्ने कृति हो । मानवोचित चिन्तन भएका अर्जुनलाई भगवान कृष्णले कसरी पाषाण हृदयमा परिवर्तन गरी युद्धका लागि तयारी गराउँछन् भन्ने सम्बन्धमा कोइरालाको उक्त कृतिमा सटिक विश्लेषण छ । ‘देउता’ नलागुञ्जेल अर्जुन विवेकमय देखिन्थे । युद्ध उनलाई विभीषिका लाग्दथ्यो । तर त्यो स्थिति महाभारतको कुटनीतिमा कायम रहिरहन सकेन । मोदीआइनका अनुसार “बिचरो एउटा क्षुद्र मानव देवता ृकृष्णे को रुद्र तेजका अगाडि कतिबेर अड्न सक्थ्यो ? अर्जुनको मानव आग्रह खुकुलो पर्दै गयो ।” यही खुकुलो अवस्थामा उनीमार्फत् संसार कहालिने स्तरको युद्धको रचना गरियो । “अट्ठार अध्याय गीता श्रवण गरिसकेपछि, मानव मानव रहँदैन, त्यो ईश्वरारुढ व्यक्ति हुन्छ र तसर्थ, अतुल शक्तिबाट विद्युतमय ।” हुनु नहुनु सबै वर्णन गरिसकेपछि कोइरालाकी ‘मोदिआइन’ भन्दछिन् – “नानी ठूलो नहुनु, वीर नहुनु । असल हुनु, असल …।” सातजना बाहेक महाभारतको युद्धमा सबै मारिए । हो भगवान कृष्ण र धनुर्धर अर्जुन वीर भए । विजयी भए । तर उनीहरु असल भइदिएको भए महाभारतको युद्ध रोकिने थियो । लाखौं मान्छे हताहत हुनबाट जोगिन्थे । धेरैले विधुवा भई बाँच्नु पर्ने अवस्था आउँथेन । धेरै बच्चाहरु अनाथ हुनुपर्ने थिएन ।

अन्ततः सही वा गलत भन्दा पनि धार्मिक विश्वास भनेको आफ्नो चेतनालाई धर्मका आधारमा प्रतिबद्ध बनाउने प्रचलन हो । तर यसको न कुनै संवेदक प्रमाण हुन्छ, न त चैतन्य आस्था । जीवनलाई विज्ञानमय बनाउन स्वतन्त्र चिन्तन चाहिन्छ । समय सापेक्षता नबुझी धार्मिक आस्था र विश्वासले कतिपय अवस्थामा मान्छेलाई स्वतन्त्र बन्न दिँदैन । फरक किसिमको मान्छे फरक विचार र पद्धति अनुसार बाँच्न चाहनेलाई कतिपय अवस्थामा धर्म घाँडो भइदिएको हुन्छ । मनमा एउटा कुरा हुन्छ, लोकलाजले अर्को कुरा गरिरहेको हुन्छ । यसबाट सामाजिक र परिवर्तनमुखी सोचाईमा छलछाम देखा पर्दछ । पाखण्डीपनको उद्गम हुने एउटा प्रबल कारण यो पनि हो । जस्तो बलिप्रथा कुनै पनि विवेकशील मान्छेलाई हल्लाउनु पर्ने विषय हो । तर त्यसलाई त्यो रुपमा व्यक्त गर्ने आँट गरिएको देखिँदैन । हिन्दू धर्ममा यसबारे ठूलो बहस छ । यहुदीहरुको सन्दर्भमा ‘कोसर स्लाटर’ को प्रचलन देखिन्छ । जो यहुदी होइनन्, पशुपंक्षीलाई काट्ने यो प्रचलनको वा तौरतरिकाको आलोचना गर्दछन् । त्यसैले धर्मका बारेमा कुरा गर्दा यस्ता सीमाहरुका बारेमा समदृष्टिकोण चाहिन्छ । यी तथ्यलाई हेर्ने हो भने कोइरालाको ‘मोदिआइन’ का कथनहरु बुझ्न सकिन्छ ।

साहित्यमा कोइरालाको व्यक्तित्व र विचार यस्ता पुराणपन्थी कुरा भन्दा अलग देखिन्छ । उहाँको साहित्यिक जीवनको थालनी संवत् १९८६ देखि भएको मानिन्छ । उहाँको प्रथम नेपाली कथा ‘चन्द्रवदन’ सर्वप्रथम शारदा पत्रिकामा प्रकाशित भएको थियो । उहाँका कृतिहरुमा दोषीचश्मा, श्वेतभैरवी, बाबुआमा र छोरा, तीन घुम्ती, नरेन्द्र दाई, सुम्निमा, हिटलर र यहुदी मनोविश्लेषण, यौनसम्बन्ध तथा सामाजिक कुरीति र आधारविहीन संस्कारहरुलाई प्रश्न गर्ने मान्यताबाट लेखिएका छन् । अझ ‘सुम्निमा’ मा कोइरालाले जीवनप्रतिको आफ्नो दर्शनलाई कहिल्यै अलमल नहुनेगरी उल्लेख गर्नुभएको छ । किरात कन्या सुम्निमा र बाहुन कुमार सोमदत्तलाई प्रमुख पात्र बनाइएको यो उपन्यासमा शरीरलाई यातना दिएर ईश्वर प्राप्त गर्ने वा परलोक सपार्न खोज्ने बाहुन र मनुवालाई माया गरेर जीवन सुधार्न खोज्ने भन्ने किरातिनी बीचको द्वन्द्वमा कोइरालाले उपन्यास केन्द्रित गर्नुभएको छ । सरल र सही जीवनको वकालत छ यस उपन्यासमा । अझ ‘मोदिआइन’ मा माथि उल्लेख गरिएझैं भगवान श्रीकृष्णद्वारा महाभारतको युद्ध रोक्न नसक्नु र धर्मयुद्धको नाममा त्यति धेरै जीउज्यानको खति हुन दिनु किमार्थ सही थिएन भन्ने दृष्टिकोणलाई कोइरालाले स्थापना गर्नुभएको छ । ‘हिटलर र यहुदी’ त उच्चतम मानवीय मर्यादामा आधारित अपूरो उपन्यास हो । यदि यी मान्यताहरुलाई हेर्ने हो भने यसबाट देखिने कोइरालाको जीवन दर्शनमा पौराणिकता नभई मानवता एवम आधुनिकताको परिच्छेदहरु पाइन्छन् ।

साहित्यमा धर्म अधर्मको चर्चा विभिन्न किसिमले गरिएको देखिन्छ । जस्तो फ्रेञ्च अल्जेरियन दार्शनिक अल्बर्ट कामुले लेखेको सन् १९४२ को “द मिथ अफ सिसिफस” भन्ने निबन्ध तिनताका धेरै चर्चित निबन्ध थियो । कोइरालाले यो पुस्तक पढ्नु भएको थियो । कामु शतप्रतिशत नास्तिक हुन् । यो निबन्धमा उनले मान्छेले दुरुह वा बुझ्न नसकिने संसारलाई जबरजस्ती बुझ्न खोजेको, अमिल्दा र विसंगतिपूर्ण कामकुरालाई मिल्दो र सामञ्जस्यपूर्ण बनाउन खोजेको र मान्छेको उद्देश्य र अभिप्रायलाई अनावश्यक रुपमा अर्थ प्रदान गर्न खोजेको भनेर खिसी गरेका छन् । उनलाई लाग्दथ्यो, संसारमा न त शाश्वत् वा अविनाशी सत्य छ, न त त्यस्ता कुनै मूल्यमान्यता नै छन् । उनको दाबी के छ भने संसारमा ईश्वर छैनन् । यो संसार विसंगतिपूर्ण नै हो, सृष्टि नै यस्तो हो । यो विसंगति देखेर आत्महत्या गर्नुपर्छ भन्ने उनको भनाई होइन । तर साँचो कुरालाई सामना गर्नु पर्छ भन्ने उनको सोचाई हो थियो ।

यो निबन्धमा सिसिफस्लाई आधार बनाएर कामुले आफ्नो दर्शन अघि सार्दछन् । सिसिफस्को कुरा ग्रीसेली पुराणमा आधारित छ । उ एउटा प्रयत्नरत चरित्र हो । अर्थ न बर्थ भए पनि सिसिफस्ले कुनै ठूलो गोलढुंगालाई पटकपटक लगेर पहाडमा टाँस्न खोज्दछ । यो टासिँदैन । हरेकपल्ट गुडेर तल झर्दछ । उसले पटकपटक त्यसलाई फेरि माथि लैजान खोज्छ । उसको मेहनत देखेर कुनै ईश्वरले लौ न त भनी त्यो ढुंगा पहाडमा टाँसिदिँदैनन् । उ निरन्तर यही अभ्यासमा जीवन बिताउँछ । जीन्दगी विसंगतिपूर्ण छ भन्दाभन्दै पनि यो विसंगति मान्छेले बाँच्नै पर्ने हुन्छ । जीवनदेखि भागेर आत्महत्या गर्ने होइन । विवेक र विज्ञानले संसारको व्याख्या गर्न सक्दैन । जथाभावी निष्कर्ष निकालिँदै त्यस्ता व्याख्याहरु टुंगिएका छन् । विसंगति त्यसबेला देखिन्छ जब बुझ्नु पर्ने मान्छेले संसारको अविवेकीपनलाई व्यहोर्नुपर्ने अवस्था आउँछ । यो निबन्धको निष्कर्ष हुन्छ, जीन्दगी यस्तै हो, जुन संघर्ष गरिएको छ वा गरिँदैछ त्यसैले हृदयको प्यास मेटाउने हो । सिसिफस् यसै आधारमा खुशीसँग बाँचेको मान्नु पर्दछ । सबैकुरा हास्यास्पद छ तर अर्थ खोज्दा झनै विसंगतिपूर्ण हुन जान्छ । कामुले यसै प्रकारको “द स्ट्रयान्जर”, “द मिस अण्डरस्ट्याण्डिङ्ग”, “क्यालिगुला” तथा “द रिबेल” भन्ने उपन्यास, नाटक तथा निबन्ध इत्यादि लेखेका छन् । विसंगतिका बारेमा उनको मान्यता उस्तै हो । विसंगतिका बारेमा कोइराले पनि चित्त बुझाउनु भएको देखिन्छ । तर कामु जस्तो उद्वेग र नकारात्मकता कोइरालामा देखिँदैन ।

जर्मनीका दार्शनिक फ्रेडरिक नित्सेको प्रसंग पनि यहाँ जोड्न सकिन्छ । उनले धर्म, नैतिकता, समसामयिक संस्कृति, दर्शन तथा विज्ञानका बारेमा धेरै लेखेका छन् । उनी पनि बेग्लै प्रकारका दार्शनिक हुन् । उनले लेखेको विभिन्न सामाग्रीहरुमध्ये एउटा विषय ‘डेथ अफ गड’ निकै चर्चित छ । विशेषगरी “द गे साइन्स” मा यसका बारेमा उल्लेख गरिएको छ । यसैका आधारमा नित्सेलाई अनीश्वरवादी मानिएको छ । कतिपयले भने नित्से अनीश्वरवादी त होइनन् तर उनको देवत्वलाई बुझ्नका लागि ईश्वरका बारेमा अलि सुक्ष्म दृष्टिकोण चाहिन्छ भनेका छन् । अब्राहमको आस्थाको ईश्वर अब विस्तारै हराउँदै छ । धर्म निरपेक्षता बढ्दै छ तर ईश्वरको मृत्युको प्रसंगबाट नित्सेले विनाशवाद वा शुन्यवादको कुरा उठाएका छन् । उनले आफ्नो भनाईलाई यथार्थ भन्दै कसैको पनि आफैंमा ‘इन्हेरेन्ट इम्पोर्टेन्स्’ छैन भनेका छन् । जीवनको उद्देश्य छैन । उनलाई लाग्दथ्यो, क्रिश्चियन नैतिक सिद्धान्तहरुले ईश्वरमा स्वभाविक विश्वास देखाए पनि यो वस्तुगत ज्ञानमा आधारित छैन । ज्ञान वस्तुगत नै हुनुपर्दछ । यो सम्भव छ । तर इसाइधर्म विनाशवादको आरम्भिक स्वरुपको विषनाशक पदार्थका रुपमा आएको छ । अर्थविहीनताको नैराश्यता हो यो । उनको भनाईमा खोजेजस्तो संसार त बनेकै छैन । हाम्रा सुखदुख, कामकारबाही तथा सोचाईले कुनै अर्थ राख्दैनन्, यी व्यर्थ हुन् । जबसम्म विनाशवाद (निहिलिज्म) लाई विजय गरिँदैन, कुनै संस्कृतिले पनि त्यस्तो साँचो जग भेट्टाउन सक्दैनन् जसका आधारमा यसको विकास हुन सकोस् । त्यसैले नित्सेका लागि ईश्वरको मृत्यु भनेको तत्वमीमांशाको अन्त्य हो । कामु र नित्सेको ईश्वर प्रसंग कोइरालाको प्रसंग भन्दा धेरै फरक छ ।

“ममाथि धर्मको ठूलो असर परेको छ ” – कोइराला 
कोइरालाको विचारमा माथिका दुई नास्तिकहरु जस्तो उष्णता देखिदैन । उनीहरु अत्यधिक नकारात्मक पनि छन् । कोइरालाले लेख्नुभएको छः “ममाथि धर्मको ठूलो असर परेको छ । तर कसैले सोेधे – ‘बिहान नुहाउँछस् कि नुहाउँदैनस् ? जनै लगाउँछस् कि लगाउँदैनस्? टुप्पी छ कि छैन ?आस्तिक होस् कि नास्तिक होस् ?’ मलाई यी प्रश्नहरु निरर्थक लाग्दछन् ।”

त्यसैगरि “देउता यस्ता हुन्छन् । चारमुखे शिवले सुनिरहेका होलान् । यो मलाई ृकोइरालालाईे पटक्कै लाग्दैन ।” शिव पुराणमा वर्णन भएका शिवको सम्बन्धमा जुन तथ्य छन् त्यो साँचो हो ? इतिहास हो ? भनी कसैले सोधे म प्रस्ट रुपमा होइन भन्ने छु भनेर कोइरालाले उल्लेख गर्नु भएको छ । गरुण पुराणमा मृत्युपछिको जीवनका बारेमा लेखिएको कुराहरुमा पनि वहाँलाई विश्वास छैन । यति कुराले नास्तिक हुने हो भने उहाँ नास्तिककै श्रेणीमा उभिन तयार हुनुहुन्छ । तर मन्दिरले उहाँलाई शितलता दिएको तथा पशुपतिनाथ वा विश्वनाथ गइरहने व्यक्ति हुनहुन्थ्यो ।

कोइरालाको कथन छः “मानवलाई एउटा भौतिक पदार्थ, भोजन इत्यादि चाहिन्छ । तर त्यसको साथसाथ एउटा त्यस्तो पनि तत्व चाहिन्छ, जो अर्को किसिमको खुराक, यो पेट भर्ने खुराक होइन कि त्यही धर्मले जुन खुराक दिएको छ, विश्वासको खुराक । जस्तो सूर्योदय हुन्छ, तपाईहरुले सूर्योदय हेर्दाखेरि मनमा एउटा प्रशन्नता आउँछ कि आउँदैन ? यो के हो ? देउता नमान्नुस्, धर्म नमान्नुस्, केही नगर्नुस्… रमाइलो लाग्नु नै, त्यो रमाइलोको अनुभूति हुनु नै त्यो धार्मिक अनुभूति हो । त्यसैबाट मानिसले एक कदम अगाडि बढेर भनिदिए ‘देउता उदाए’ ।”

मान्छेको जीवनमा करुणाको खाँचोका बारेमा कोइरालाले लेख्नुभएको छ । कामु र नित्से यस्तो मान्यता राख्दैनथे । कोइरालाको स्पष्ट भनाई छ “मलाई धर्मले, मन्दिरले कुनै किसिमको प्रभाव पारेको छ भने यसै किसिमबाट पारेको छ । मलाई यदि सुसंस्कृत बनाउँदछ, अर्काको दुख पीडामा संवेदनाको भावना ममाथि जागृत गर्दछ भने अरु कारणले पनि भएको छ, मन्दिरमा जाँदा मलाई झन् भएको छ ।” तर खाली के मात्र भने वहाँ मन्दिर गएर वा नगएर ईश्वरसँग दया माग्नुहुन्न । मलाई यसो गरिदेउ भन्नु हुन्न । कुनै दम्भले होइन । न त चाहिएभन्दा बढीको आत्मविश्वासले हो । कारण के हो भने “मभन्दा पनि वेसी खाँचो भएका मानिसहरु त्यहाँ पुगेका छन् र उसमा पूरा भरोसा पनि गर्दछन् । मैले त्यो देखिरहेको छु भने मेरो कुरा किन पूरा हुन्छ ? त्यसो हुनाले म भन्दा पनि भन्दिन, तर मन्दिरमा जाँदाखेरि मलाई एउटा संवेदनशिलताको, अर्काकाप्रति एउटा करुणाको भाव जागृत हुन्छ । मलाई लाग्दछ मेरो निम्ति मन्दिरको त्यो नै महत्व छ ।” वास्तवमा कोइरालाले आफूलाई प्रस्ट रुपमा संशयवादी (एग्नोस्टिक) भन्नुभएको छ । त्यो विचार गर्नुपर्ने कुरा हो । ‘एग्नोस्टिक’ भनेको धर्मसम्बन्धी मान्यतामा भएका संशयहरुलाई हटाउन नसकेको परिस्थिति हो । तर यो सोचाई त दार्शनिक बरुक स्पिनोजा र अल्बर्ट आइन्स्टाइनको पनि थियो । कोइराला र उनीहरु बीच के समानता छ त ? यो चाहिँ महत्वपूर्ण प्रश्न हो ।

‘एग्नोस्टिक’ कोइराला
भौतिक विज्ञानका सबैभन्दा ठूला वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइन यहुदी थिए । उनलाई विभिन्न धर्महरुले प्रचार गरेजस्तो ईश्वरमा विश्वास थिएन । तर उनी आफुलाई अनीश्वरवादी भनी मान्दैनथे । यसरी आफ्नो सोचाई अलग राखिनुको उनको आफ्नै कारण थियो । आफूमा आफ्नो अस्तित्वको प्रवृत्तिका बारे बौद्धिक ज्ञान नभएका कारण आफूमा नम्र दृष्टिकोणको विकास भएको उनको सोचाई थियो । संसारको संरचनालाई जुन हदसम्म विज्ञानले वर्णन गर्न सकेको छ, त्यसप्रति उनी अचम्भित थिए । प्रकृतिमा रहेको सामञ्जस्यता यदि ईश्वर हो भने त्यस हदसम्म उनी आफूलाई ईश्वरपरस्त मान्दथे । यस अर्थमा ब्रह्माण्डको संरचना र यसको रीतिमा जुन अनुपम सिर्जना देखिन्छ, त्यसका अगाडि मान्छेको शक्तिको केही लाग्दैन । यसबारे आइन्स्टाइन सजग थिए । उनी डच दार्शनिक बरुक स्पिनोजाको भनाई मन पराउँथे । ईश्वरको अस्तित्व छ, तर त्यो अमूर्त र अव्यक्तिगत छ । प्रकृति र ईश्वरमा स्पिनोजाले फरक देखेनन् । कतिपयले ईश्वरको अस्तित्व मान्दैनन् तर ब्रह्माण्डका बारेमा भने निश्चय नै सोच्दछन् । कोइरालाको पनि यस्तो सोचाई थियो ।

कुनै अपारशक्तिमान ईश्वर विना पनि ब्रह्माण्डलाई वर्णन गर्न सकिन्छ भन्ने उनीहरुको दाबी हुन्छ । वैज्ञानिक अनुसन्धानले अन्धविश्वासलाई पखाल्छ । यसले मान्छेलाई कारण तथा परिणाम (कज एण्ड इफेक्ट) का रुपमा सोच्नलाई बाध्य गर्दछ । उच्चस्तरको प्रत्येक अनुसन्धानको पछिल्तिर संसारको तार्किकता र अबोधगम्यता रहेको देख्न सकिन्छ । त्यहाँ उच्चस्तरको मष्तिष्क देखिन्छ । यदि त्यो मष्तिष्कलाई ईश्वर भन्ने हो भने त्यहाँ एउटा तर्क अवश्य छ । आइन्स्टाइनको ईश्वरको अवधारणा त्यही हो । उनले ईश्वरको यस्तो अवधारणाका बारे प्रष्ट रुपमा उल्लेख गरे पनि मृत्युपछिको जीवन हुन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गरेनन् । नैतिकताको कुरालाई पनि ईश्वरसँग जोडेनन् । नैतिकताको विषय सांसारिक हो भन्ने कुरामा उनी स्पष्ट थिए । यसको पछाडि कुनै दैव छैनन् । आफ्नो सृष्टिका जीवहरुलाई पुण्य प्रदान गर्ने वा सजाय गर्ने ईश्वर आइन्स्टाइनले सोचेको देखिँदैन । मनमा डर भएकाले यस्तो सोचिएको हो भन्ने उनको भनाई थियो । आफ्नै अनुहार जस्तो स्वयंकृत ईश्वर बालबालिकाको सोचाईजस्तो भएको भनी आइन्स्टाइनले भनेका छन् । यदि यस्तो हो भने अब्राहमले भनेजस्तो ईश्वर व्यक्तिको रुपमा सृष्टिकर्ता पनि होइन । न त तिनले रिस वा घमण्ड गर्दछन्, न त आफ्नो देवदूतहरुसँग वार्ता गर्दछन् । ईश्वरले कसैलाई सजाय गर्ने भन्ने पनि हुँदैन । कसैलाई पुल्कित गर्ने वा वरदान दिने भन्ने पनि हुँदैन । यी कथनहरुबाट प्रष्ट हुन्छ कोइराला र आइन्सटाइको सोचाईमा रहेको समानता ।

कतिपय अनीश्वरवादी मान्छे पछि गएर ईश्वरको शरणमा गएको पनि देखिन्छ । महात्मा गान्धीकी उपासक बेलायतकी एन्नी बसन्त ठूलो समाजवादी थिइन । उनको सुरुको अनीश्वरवादी सोच पछि ईश्वरवादी हुन पुग्यो । उनी हिन्दू बन्न पुगिन् । कति मान्छे कहिल्यै गलेनन् । जस्तो चिनीयाँ कम्युनिष्ट पार्टीका नेता माओत्से तुङ्ग तथा भारतका प्रथम प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरु जीवनपर्यन्त नास्तिक नै रहे । पहिलोले त धर्म र देवीदेवता सिद्धयाउन सांस्कृतिक क्रान्ति नै गरे । इजरायली नेता मोशेदायन वा गोल्डामेयर, सोभियत संघका महासचिव निकिता खुश्चेव, क्याम्बोडियाका क्रान्तिवीर पोलपोट, बेलायतका प्रधानमन्त्री जेम्स् कालाघान वा क्लेमेण्ट एटली कसैलाई पनि ईश्वरमा विश्वास थिएन । उनीहरु धर्म मान्दैन थिए । फ्रान्सेली क्रान्तिताका कतिपय राज्यहरुले देशलाई धर्म निरपेक्ष कायम गर्न चाहेनन् । उनीहरुले लाज नमानी राज्य अनीश्वरवाद (स्टेट एथिज्म) कै घोषणा गरेका थिए । सन् १९१७ को मेक्सिकोको संविधानले पनि यस्तै ग¥यो । माक्र्सवादी लेनिनवादी विचारमा ईश्वरको स्थान छैन । उन्नाइसौं शताब्दिमा इतिहास, अर्थशास्त्र तथा समाजशास्त्रका प्रगतिशील तथा चर्चित व्यक्ति मध्ये कार्ल माक्र्सको नाम सबैभन्दा अगाडि आउँछ । उनको भनाइमा धर्म भनेको अफिम हो, शोषित पीडित जनतालाई लट्ठ पार्न र क्रान्तितर्फ उन्मुख नहुने गराउन यसको सिर्जना गरिएको हो । रुसी क्रान्ति नायक भ्लादिमिर लेनिनले पनि त्यस्तै भन्थे । तर धर्म कहिल्यै मासिएन । यो पक्षको अर्को विश्लेषण हुन सक्छ । कोइराला यो हदसम्म गएको देखिँदैन ।

कोइरालाकै साहित्यिक समकालीन स्व. महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटोले आफूलाई नास्तिकहरुकै सूचीमा उभ्याएको पाइन्छ । वहाँ क्यान्सर रोगबाट जानुभयो । खण्डकाव्य मुनामदन (ईश्वर तैले रचेर फेरि…) वा यात्री कविता (भित्र छ ईश्वर बाहिर आँखा, खोजी हिँड्छौ कुन पुर ? ईश्वर बस्दछ गहिराईमा, सतह बहन्छौ कति दूर?…) बाट देवकोटाको पर्याप्त मूल्यांकन हुन सक्छ । बाँच्ने आस नभएपछि अन्तिम प्राण त्याग्न लगिएको ठाउँ पशुपति आर्यघाटबाट फर्काइएपछि वहाँलाई शान्तभवन अस्पताल लगिएको प्रसंग चर्चित छ । त्यहाँ वहाँले आफ्ना साथी हरि श्रेष्ठका लागि जीवनको अन्तिम कविता लेख्नु भएको थियो । एउटा नास्तिकको सरल उपमा पाएका उनको नास्तिक हुनुको वेदना अन्ततः यस्तो थियोः

संसार रुपीसुख स्वर्गभित्र । रमे रमाएँ लिई भित्रचित्र ।।
सारा भयो त्यो मरुभूमितुल्य । रातै परेझैं अब बुझ्छु बल्ल ।।
रहेछ संसार निशा समान । आएन ज्यूँदै रहँदा नि ज्ञान ।।
आखिर श्रीकृष्ण रहेछ एक । न भक्तिभो ज्ञान, न भो विवेक ।।
महामरुमा कणझैं म तातो । जलेर मर्दो लिनु आश लाटो ।।
सुकिरहेको तरुझैं छु खाली । चिताग्नी तापी जल डाल्न थाली ।।
संसार आफ्नो सब नै गुमाएँ । म शून्यमा शून्यसरि बिलाएँ ।।
जन्मेँ म यो स्वर्गविषे पलाएँ । आखिर भई खाक त्यसै बिलाएँ ।।

देवकोटाको यो मृत्युकालीन प्रसंगको बारेमा कोइरालाले लेखे बोलेको देखिँदैन । उहाँको आफ्नै मृत्युकालिन धारणा कस्तो थियो ? मृत्युको मुखमा उहाँले ईश्वरका बारेमा केही भन्नुभयो कि ? क्यान्सरको बिरामीको दिमागी अवस्था सँधै शून्य हुँदैन । वहाँका आफन्त र अन्तिम दिनका सहयोगीहरुले भन्न सक्दछन् । तर कतिपय आस्तिकहरु ईश्वरसँगको हिसाबकिताब नमिलेर कुनै बेला नास्तिक भएका पनि देखिन्छन् । जस्तो आदिकवि भानुभक्त आचार्य पछिका अर्का कवि पतञ्जली गजु¥यालको नाम यहाँ लिन सकिन्छ । उनी भानुभक्तभन्दा नौवर्ष कान्छा थिए । उनलाई ईश्वरवादी (वा प्रभुपरस्त) भने पनि हुन्छ । हरिभक्तमाला उनेलै लेखेका हुन् । त्यसमा पनि उनले काशीवास गरी केही वर्ष लगाएर ज्योतिषशास्त्र नै पढेका थिए । यति ईश्वरवादी भए पनि एक ठाउँमा उनले यस्तो लेख्न पुगेका रहेछन्ः

“बाब्बा तपस्विले पियार गरि मागे माया । 
माया रहेनछ हजुरसँग सास्ति खायाँ ।”

कसैले यति ठाडो गरी सास्ती खाएको कुरा लेख्दैनन् । कवि शिरोमणी लेखनाथ पौड्यालको कृति तरुण तपसी’ मा लेखिएको छ ः

“यो दुख भोग्ने परमेश्वरै हो ।
यो देह उनको रहने घरै हो । 
यो भत्कँदा दुख अवश्य मान्छ ।
सुटुक्क सामान लिएर जान्छ ।”

प्रारब्धको कुरा
“म प्रारब्धलाई मान्दछु । मैले आफ्नो बाबुआमा आफैं चुन्न पाइँन । पहिले नै चुनिए । मैले समाज चुन्न पाइन । पहिले नै चुनियो । मैले आफ्नो बुद्धिको क्षमता चुन्न पाइँन, मैले आफ्नो छाला गोरो कालो कस्तो हुने हो त्यो चुन्न पाइँन । यी धेरै महत्वपूर्ण कुराहरु पहिले नै कसैले चुनेर मलाई दिइदिए । त्यही हो प्रारब्ध । त्यही हो नियति ।”जीवनमा यसको महत्व कोइरालाले देख्नुभएको छ ।

अधिकारी संवैधानिक कानुनका विज्ञ हुनुहुन्छ । वहाँद्वारा संकलित बीपी कोइराला आर्काइभ्स् एण्ड रेकर्डस् (bipinadhikari.com.np/bpkoirala-archives) पनि इन्टरनेटमा उपलब्ध छ ।

(यस प्रलेखको सम्पादित प्रमुख अंशहरु नेपाल राष्ट्रिय साप्ताहिक (आइतबार, १३ साउन, २०७०, पृ.२६–३१) मा प्रकाशित भएको छ ।) 

नेपाल राष्ट्रिय साप्ताहिकमा यो लेख हेर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस् ।

नेपालको राजनीतिमा अत्याधिक चर्चित स्व. प्रधानमन्त्री बीपी कोइराला र राजा महेन्द्र एकअर्कासँग मिल्न नसक्दा नेपालका समस्याहरु क्रमशः झाँगिदै गएको भन्ने सम्बन्धमा धेरै नेपाली विज्ञहरु एक देखिन्छन् । तर त्यस्तो किन हुन गयो भन्ने बारेमा प्रशस्त बुझ पचाएको देखिन्छ ।

राजा महेन्द्रलाई सम्झाउने उनीद्वारा रचित एउटा गीत छ, जुन अचेल रेडियो/टेलिभिजनमा बज्दैन ः म मरे पनि मेरो देश बाँचिरहोस्…। 

प्रथम निर्वाचित प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालाले आफू सानो छँदा आफ्नो स्कुलमा गाएको सेसिल स्पि्रङ्-राइसद्वारा रचित बेलायती राष्ट्रिय गीत मृत्युशय्यामा रहेका बेला आत्मवृत्तान्तका सम्पादकलाई गाएरै टिपाएका थिए, जसको नेपाली अनुवाद हो:

म कामना गर्दछु तिम्रा लागि, ए मेरो देश  
यहाँ रहेका सबै सांसारिक चीजहरू  
त्यस्ता सबै सम्पूर्ण र पूर्ण  
मेरा दोषरहित स्नेहका सेवाहरू…।

नेपालको राजनीतिमा अत्यधिक चर्चित तर अलग व्यक्तित्वका धनी यिनै दुई एकअर्कासँग मिल्न नसक्दा नेपालका समस्या क्रमशः झाँगिँदै गएको भन्ने गरिन्छ। वास्तवमा उनीहरू किन मिल्न सकेनन्? संविधानसभा नभए पनि संसदीय निर्वाचनमार्फत जनताको हातमा शासन गएको डेढ वर्ष पुग्दा नपुग्दै किन र कसरी प्रजातन्त्रको चीरहरण गरियो ? यी र यस्ता प्रश्नको सेरोफेरोमा बीपी र महेन्द्रकै प्रसंग आउँछ। सम्बन्ध, समानता, असमानता, राष्ट्रप्रेम, नेतृत्व क्षमता, दूरदर्शिता, सिद्धान्त र शक्तिका हिसाबले यी दुई शीर्ष व्यक्तित्व र त्यस समयको मूल्यांकन सान्दर्भिक हुन्छ। यो पनि त्यतिबेला, जतिबेला ००७ सालदेखि ०१५ सालको जस्तै मुलुक संक्रमण र अन्योलग्रस्त छ।

समानता/असमानता 

आफ्नो मुलुकप्रति समर्पित यति संवेदनशील दिवंगत बीपी कोइराला तथा राजा महेन्द्र नेपालको शीतयुद्धकालका प्रखर राजनीतिक व्यक्ति हुनुका साथै विसं ००७ पछिको नेपाल निर्माणका बलिया खम्बा थिए। आधुनिक नेपाल, यसको सार्वभौमसत्ता, अखण्डता, स्वतन्त्र परराष्ट्र नीति, राष्ट्रिय स्वाभिमान एवं आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक संरचना निर्माणमा दुवैको ठोस विचार थियो। उनीहरूको विचारले क्रमशः आकार लिँदै गएको पनि थियो। 

आफ्ना कुरा राख्दा महेन्द्र स्थिर तथा गम्भीर देखिन्थे, बीपी प्रगतिशील एवं उत्साहयुक्त। तर, आमजनताप्रतिको लगाव वा कटिबद्धतामा दुवै परिपक्व थिए। उमेरले बीपी महेन्द्रभन्दा छ वर्ष जेठा थिए। एउटा दरबारिया वातावरणमा पुलपुलिँदै हुर्किएका थिए भने अर्का संघर्षशील हुँदै देश निकालामा परेर निर्वासित परिवारसँगै दुःखजिलो गरी। एउटाले औपचारकि शिक्षा नलिएरै राणाशासनको सीमित राजतन्त्रको परिधिमा आफ्नो व्यक्तित्व निर्माण गरेका थिए भने अर्काले राजनीतिक चेतना भएको परिवार र यसबाहिरको खुला समाजमा व्यक्तित्व बनाएका थिए। 

कोलकाताको स्कटिस चर्च कलेज तथा बनारसको हिन्दु विश्वविद्यालयमा पढेका बीपी कोइराला उदार शिक्षा प्रणालीका उत्पादन थिए। महेन्द्रले आफ्नो बाल्यकालमा न त्यस्तो स्कुल देख्न पाए, न त स्वतन्त्र वातावरण नै। छोराको भविष्यका बारेमा बीपीका बुबा कृष्णप्रसाद कोइरालामा कटिबद्धता देखिन्थ्यो। महेन्द्रका बुबा त्रिभुवनले भने काँचो उमेरमै अभिभावक भएकाले त्यति धेरै सोच्न पाएनन्। यति हुँदाहुँदै पनि दुवै आकर्षक व्यक्तित्वका धनी थिए। केही गरूँ भन्ने चाहना, बलियो इच्छाशक्ति तथा अदम्य साहस दुवैको विशेषता थियो। 

बीपी र महेन्द्रबीच समानता तथा असमानताका कुरा अरू पनि छन्। दुवैको साहित्यमा गहिरो अभिरुचि थियो। दुवैमा सामान्य नेपालीसँग उठबस गर्ने, रमाउने स्वभाव थियो। चरत्रिले महेन्द्र अन्तरमुखी थिए। त्यसैले उनले के बोल्छन् र किन बोल्छन् भनेर बुझ्नुपर्ने हुन्थ्यो। बीपी आफ्नो व्यक्तित्व र विचारमा स्पष्ट थिए। एउटा कुरा सोच्ने र अर्को कुरा बोल्ने प्रवृत्ति उनमा थिएन। कुरा मन नपर्दा असहमति जनाउन बीपीलाई अप्ठ्यारो थिएन। तर, महेन्द्र समय लिन्थे। उनमा कूटनीतिको मात्रा बढी थियो। 

राजनीतिको घामपानी खपेका बीपी शक्ति सञ्चय जनस्तरमा गर्नुपथ्र्यो भनी मान्थे। महेन्द्र पनि जनआकांक्षालाई नै आफ्नो सोचाइको आधार बनाउँथे। एउटाले आफूलाई मालिक ठान्थ्यो भने अर्कोले जनताको आवाज। पढाइलेखाइप्रति दुवैको अभिरुचि भए पनि बीपीको साहित्य, दर्शन, अर्थशास्त्र तथा कलामा उच्च स्तरको ज्ञान थियो। भारत एवं पाश्चात्य जगत्को प्रजातान्त्रिक आन्दोलन एवं दोस्रो विश्वयुद्धपछिको युरोपको आधुनिकताबाट बीपी प्रशस्त दीक्षित थिए। महात्मा गान्धीको स्वराज आन्दोलनको एउटा लहर बीपीमा थियो। महेन्द्रमा पनि पढ्ने-लेख्ने रहर थियो। तर, अवसर पाएनन्। त्यसैले उनी अर्काको कुरा सुन्न रुचाउँथे, तर्क गर्न भने चाहँदैनथे। यसै पनि राजाहरूले प्रायः खुला राजनीति गर्दैनन्। तर, बीपी यी दुवै कुरामा अगाडि थिए।

यतिविधि फरक हुँदाहुँदै पनि बीपी र महेन्द्रले प्रतिनिधित्व गर्ने पिँढी एउटै थियो। देशलाई बलियो बनाउनुपर्छ भन्नेमा दुवैको दृढता थियो। दुवैलाई ज्ञान थियो, नेपालको राणाकालीन विगत र अस्थिर वर्तमानको। मुलुकको आन्तरिक एवं बाह्य चुनौतीहरू के हुन् र भू-राजनीतिक समस्याहरूको समाधान कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने सम्बन्धमा दुवैका चिन्ता उत्तिकै थिए। तर, बीपी हातेमालो गर्न सधैँ कटिबद्ध देखिन्थे भने महेन्द्रको हेराइ र बुझाइ जहिले पनि आलोचनात्मक रहन्थ्यो। बीपी राजकाजमा सहमति गरेरै अघि बढ्ने आदर्शका पक्षपाती थिए। उनको सोचाइमा प्रजातन्त्रमा राजनीतिक नेतृत्व जनस्तरबाटै स्थापित हुन्छ भन्ने थियो। महेन्द्रलाई लाग्थ्यो, यो देश उनका बाबुबाजेले पनि आर्जेका हुन्। राजाहरूलाई बन्दी बनाउने राणाशासन फालिएपछि बल्ल समयले साथ दिएको हुँदा देशको श्रीवृद्धिमा राजाको पनि भूमिका हुनुपर्छ भन्ने ठान्थे महेन्द्र। 

बीपीमा एउटा दर्शन थियो तर त्यो एकल भूमिका होइन। उनी जनउत्तरदायी शासन पद्धतिप्रति कटिबद्ध थिए। उनी मान्थे, शासन कार्यमा राजा र जनताको साझेदारी हुनुपर्छ। राजाका कुराहरूलाई सुन्ने र कार्यान्वयन गर्ने जिम्मेवारी प्रधानमन्त्रीको हो। राजा आदरका पात्र हुन्, नीतिगत विषयवस्तु एवं प्रशासनिक कामकारबाहीमा उनी अलग बस्नुपर्छ। यसबाट प्रजातन्त्र बलियो हुन्छ। यसले आफूलाई संस्थागत गर्ने अवसर पाउँछ भन्ने सोचाइले बीपीलाई प्रस्ट रूपमा प्रजातान्त्रिक कित्तामा उभ्याएको थियो।

अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशमा एकमत

देशका समस्याहरू बीपी वा महेन्द्रले सोचेभन्दा धेरै ठूला र जटिल थिए। विसं ००७ को परविर्तन नेपाली कांग्रेस तथा अन्य समूहहरूका लागि प्रजातन्त्रको सुरुआत थियो भने राजा त्रिभुवनका लागि राणाशासनबाट मुक्ति। भारतीयहरूले यसलाई राणा-बेलायती गठबन्धनका ठाउँमा आफूलाई स्थापित गर्ने प्रयासभन्दा बढी अर्थमा लिएनन्। साम्राज्यबाट मुक्ति पाए पनि साम्राज्यको लालसा भारतीय शासकहरूमा कम देखिएन। क्रान्तिका माध्यमबाट नेपाल भारतीयहरूको रणनीतिक भुमरीमा परेको थियो। गर्धन एउटाको काटियो, तक्मा अर्कोले भिर्‍यो। दिल्ली सम्झौताको पृष्ठभूमि यही हो। किनभने, क्रान्तिकारी पक्षलाई शासनमा बलियो रूपमा स्थापित हुन दिइएन। राजाका विरुद्ध दलहरू र दलहरूका विरुद्ध राजा पटक-पटक प्रयोग हुन थाले। बीपी र महेन्द्रका सम्बन्धमा एउटाको पक्ष लिएर अर्कोलाई आलोचना गरेर मात्र मुलुकका समस्या समाधान हुन सक्दैनथे। 

प्रथम आमनिर्वाचनपछि बीपीको प्रधानमन्त्रीत्वमार्फत देशले सुशील, सक्षम र आधुनिक प्रधानमन्त्री मात्र पाएन, तेस्रो विश्वका लागि बलियो नेतृत्व विकासको अवसर पनि प्राप्त भयो। आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक क्षमताको प्रदर्शन तथा त्यस बेलाका नामी तेस्रो विश्वका नेतृत्वहरूमाझ बीपीले आफू र आफ्नो देशका लागि एउटा स्थान पनि प्राप्त गरे। प्रधानमन्त्रीका रूपमा उनले संयुक्त राष्ट्र संघको महासभालाई गरेको सम्बोधनमार्फत स्पष्ट रूपमा नेपाल तथा नेपालजस्तै अन्य साना तथा गरबि तेस्रो मुलुकका अधिकारहरूको सम्बन्धमा शंखनाद मात्र गरेनन्, सम्पन्न राष्ट्रहरूबाट विकासोन्मुख मुलुकहरूका लागि दिइने सहयोग दुईपक्षीय नभई राष्ट्र संघमार्फत हुनुपर्ने तथा पैसाको बलमा साना तथा कमजोर राष्ट्रहरूको स्वतन्त्रतालाई आँच पुर्‍याउन नहुने प्रस्ताव पनि राखे। बीपीको सम्बोधन नेपाली कांग्रेसको परराष्ट्र नीति मात्र थिएन, यो समाजवादप्रतिको समर्पण पनि थियो। त्यसमाथि त्यो राजा महेन्द्रद्वारा अनुमोदित सम्बोधन थियो। यसैबाट प्रस्ट हुन्छ, अन्तर्राष्ट्रिय विषयमा राजा प्रधानमन्त्रीसँग कति नजिकको नाता राख्थे।

प्रजातान्त्रिक आन्दोलन प्रभावित

बीपी आधुनिकता तथा प्रजातान्त्रिक शासन पद्धतिका प्रतीक थिए। राजाले परम्परागत नेपाल तथा यसको शक्तिलाई प्रतिनिधित्व गर्थे। बीपीलाई यसप्रति आपत्ति थिएन। त्यसैले होला, नेपालको प्रजातन्त्रीकरणको अनुभवका बारेमा दुवैलाई केन्दि्रत गरेर लेखिएको डेमोक्रेटिक इन्नोभेसन्स इन नेपाल भन्ने पुस्तकका लेखकद्वय नेपाली भुवनलाल जोशी र अमेरिकी प्राध्यापक लियो रोजले उक्त पुस्तक यी दुवै शिखर पुरुषलाई समर्पण गरेका थिए, जुन यस्तो छ ः

‘दुई नेपाली नेताहरू, जो यद्यपि नेपालको इतिहासका अत्यन्त अस्वाभाविक नदेखिएको निरन्तर विडम्बनाका कारण राजनीतिक तरंगको विपरीत दिशामा राखिएका छन्, उनीहरू वास्तविक अर्थमा यस पुस्तकमा उल्लेखित नेपालको राजनीतिक उत्संस्करणका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण सहलेखक हुन्।’

लेखकद्वयको भनाइमा नेपालको उज्ज्वल प्रजातान्त्रिक भविष्य र राष्ट्रवादका लागि यी दुवैको सहकार्य जरुरी छ। उनीहरूले एउटाको विकल्पका रूपमा अर्कोलाई देखेनन्। यद्यपि, राजा महेन्द्रले प्रजातान्त्रिक परिपाटी एवं संविधानवादप्रति आफ्नो अभिरुचि बढाउनु जरुरी छ भन्ने कुरा स्पष्ट गर्न दुवै विद्वान् चुकेनन्। स्वयं बीपी कोइराला यही मान्यताकै पक्षपाती थिए। तर, अन्ततः त्यसो हुन सकेन। ००७ सालको परविर्तनले जुन रूपमा देशलाई अगाडि बढाउँदै लैजानुपथ्र्यो, त्यस रूपमा देश अघि बढ्न सकेन। त्यो परविर्तनसँगै भारतीयहरूले देखाएको असहिष्णुता एवं हस्तक्षेपको सिकार भएको यस प्रक्रियामा न महेन्द्रको जित हुन सक्यो, न त बीपीको नै। दुवै एकअर्काबाट प्रभावित भए। तर, यो खेलमा चौका भारतले हान्यो। उसले यो अवस्थाबाट प्रशस्त लाभ लियो।

नेपालमा त्यस बेला पनि राजनीति बुझ्ने र त्यसलाई व्यक्त गर्न सक्ने ‘क्रिटिकल मास’ नभएको होइन। तर, त्यो समूह सानो मात्र थिएन, अक्षम पनि थियो। नेपाली समाजको चेतनास्तर आज त यस्तो छ भने त्यस बेलाको स्थिति अन्दाज गर्न गाह्रो हुँदैन। 

यो स्वाभाविक हो, नेताहरूमा सत्ताको आकांक्षा थियो। तर, जनसमर्थन धेरैलाई प्राप्त थिएन। नेतृत्वको व्यक्तिगत चाहनालाई अर्थतन्त्रले धान्न सक्दैनथ्यो। कृषिप्रधान मुलुक र कृषि आयको निरीह अवस्था वास्तवमा आर्थिक रूपमा एउटा प्रमुख पक्ष बनेको थियो, नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको त्यो चरणमा। नेपाली कांग्रेसलाई कसरी नियन्त्रणमा राख्ने भन्ने ००७ सालदेखिकै भारतीय प्रयासका साथै दलहरूको प्रशस्त दुरुपयोग, प्रादुर्भाव एवं लगानीका प्रक्रिया पनि सुरु भए। यसै प्रसंगमा विदेशीलाई सहयोग पुर्‍याउने सेवा प्रदायकका रूपमा अन्य स्रोतहरूबाट फाइदा लिने प्रवृत्ति क्रमशः देखा पर्न थालिसकेको थियो। यो चुनौती राजाका लागि पनि थियो। तर, यसबाट सबैभन्दा बढी प्रजातान्त्रिक आन्दोलन प्रभावित हुन पुग्यो। 

छिमेकका भारत र चीन दुवै क्रमशः बलिया हुँदै थिए। अमेरिका र रुस महाशक्ति राष्ट्रको क्षमता राख्थे। भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुसँग बीपी आफ्नो व्यक्तिगत सम्बन्ध भएको ठान्थे। सम्बन्ध भएकामा शंका छैन तर स्वतन्त्र चिन्तक रहेका बीपीप्रति नेहरुको कुनै सद्भाव थिएन। त्यहाँका समाजवादीहरूसँग बीपीको मित्रता उल्लेखनीय रूपमा थियो। चिनियाँ क्रान्तिका नेतृत्वकर्ता माओत्सेतुङ्लाई बीपी पाको देख्थे। उनको प्रयोग सफल होस् र समाजवादले चीनमा जरो गाडोस् भन्ने चाहना तत्कालीन प्रधानमन्त्री बीपीमा थियो। महेन्द्र राजाका रूपमा यी दुवैसँग परिचित थिए। तर, व्यक्तिगत स्तरको सम्बन्ध उनलाई परिस्थितिले दिएन।

माग एकताको तर… 

बीपीसँगै सहकार्यका लागि अगाडि बढ्ने प्रयास राजाका तर्फबाट कहिल्यै भएन। यसमा उनी हतार पनि मान्दैनथे। यो परिस्थिति राजा महेन्द्र तथा प्रधानमन्त्री बीपी दुवैका लागि चुनौतीपूर्ण थियो। देशले एकताको माग गरेको थियो। यो खेलमा परिस्थिति राम्रोसँग बुझ्न नसक्दा राजा महेन्द्र भारतसँग नजिकिन पुगे। परिणामस्वरूप प्रजातन्त्र अपदस्थ गरियो। बीपीलाई झ्यालखानमा पुर्‍याइयो। भारतीयहरूको दृष्टिमा बीपी भारतका लागि जोखिम भइसकेका थिए।

आजपर्यन्त पनि प्रजातान्त्रिक परिपाटीमाथि यत्रो ठूलो हमला किन भयो भनेर छलफल भइरहेकै छ। वास्तवमा ००७ सालदेखिका परविर्तनमा बीपीको गहिरो छाप थियो। व्यक्तिगत स्तरमा उनी सबैभन्दा योग्य र सक्षम देखिएका थिए। सरकारमा भए पनि नभए पनि उनको विचार र व्यक्तित्वले सधैँ राजनीतिक प्रक्रियाहरूलाई प्रभावित गर्थे। कहाँसम्म भने बीपीले नै मध्यस्थता गरिदिएका कारण महेन्द्रले रत्नसँग विवाह गर्न सके। राजपरिवारसँगको उनको सम्बन्ध झाँगिँदै थियो। परविर्तनबाट प्रभावित राणाहरूलाई धेरै हदसम्म नेपाली कांग्रेसले व्यवस्थापन गरसिकेको थियो। छोटो समयमै देशले आन्तरकि शान्ति तथा सुव्यवस्था प्राप्त गर्दै थियो। सार्वजनिक क्षेत्रमा बीपीको प्रभाव कम हुने कुरै भएन। अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा पनि नेपालले दु्रत गतिमा सम्बन्ध स्थापना गर्दै थियो। 

यसैबीच, नेपाली कांग्रेसको संगठनभित्रका खिचलोहरू सुरु भइसकेका थिए। तर, तिनका सैद्धान्तिक आधारहरू थिएनन्। यसले नेतृत्वलाई जहिल्यै संकट ल्याउने तथा कमजोर बनाउने उद्देश्य राख्थ्यो। राजाका वितृष्णाहरू कसरी बढ्दै गएका थिए भनेर बीपीले आत्मवृत्तान्तमा पनि उल्लेख गरेका छन्। राजा भ्रष्टाचारको कुरा उठाउँथे, कुशासनको प्रश्न झिक्थे। त्यसको छिनोफानो पनि हुन्थ्यो। अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई लिएर कतिपय विषयमा राजा र प्रधानमन्त्रीबीच सल्लाहसमेत हुन्थे। राष्ट्रियताका मुद्दामा दुवैका दृष्टिकोण समान थिए। तर, प्रजातन्त्रको कुरा गर्दा महेन्द्र स-साना कार्यकारिणी निर्णयलाई पनि बढी कोट्याउन चाहन्थे। भर्खर प्रजातन्त्र उपभोग गर्न थालेका तथा संगठनात्मक रूपमा बलियो भइनसकेका राजनीतिक दलहरूबाट हुन गएका उच्छृंखलताहरूसँग जुध्नका लागि समय चाहिन्थ्यो। राजा यसबारे त्यति सहनशील थिएनन्। कतिपय विषयमा सरकारलाई अप्ठ्यारो हुने गरी राजाले बोलेको, गतिविधि गरेको कारणबाट प्रधानमन्त्रीलाई कार्यकारिणी अधिकारको प्रयोग गर्न गाह्रो पथ्र्यो। बीपीले खोजेजतिको संवेदनशीलता राजाबाट प्राप्त हुँदैनथ्यो। तथापि, प्रजातान्त्रिक प्रक्रियाहरू अवरुद्ध भएका थिएनन्। निर्वाचित संसद्मा देशका बारेमा छलफल हुनु र सरकारबाट संसदीय उत्तरदायित्वको निर्वाह हुनु नेपालको राजनीतिक प्रयोगमा एउटा नौलो आयाम थियो। 

तर पनि बीपी अपदस्थ गरिए। यसपछि पनि नेपालले विभिन्न मुलुकसँग सम्बन्ध विस्तार गर्‍यो। राजदूतहरू ल्याइए, पठाइए। स्वयं भारत र चीनसँगको सम्बन्धमा पनि ठूलो परविर्तन देखा पर्‍यो। मुलुकको आन्तरकि सुरक्षाका विषयहरूमा विभिन्न निर्णयहरू गरिए। ती विषयमा महेन्द्र र बीपीले एकअर्कालाई असहयोग गरेको देखिएन। आफूले आठ वर्ष लगातार जेलमा थुनेर राखेको अपदस्थ प्रधानमन्त्रीका बारेमा महेन्द्रले कतै निचो बोलेनन्। त्यसै गरी कतै पनि बीपीको मुखबाट महेन्द्रका प्रति नराम्रा अभिव्यक्ति आएनन्। महेन्द्र आफैँले पनि बीपीलाई कुनै व्यक्तिगत वा सार्वजनिक आरोप लगाएको कुनै पनि प्रकाशित स्रोतहरूमा देखिँदैन। त्यसो भए के कारणले त्यत्रो दुर्घटना गराइयो त?

०१९ मा भएको भारत-चीन युद्ध एउटा ठूलो ‘टेस्ट केस’ थियो। बीपी वा महेन्द्रले यो विषयलाई लिएर एकअर्कासँग रुग्ण राजनीति गरेनन्। यी दुईका बीच समस्या छँदै थिएनन् भन्ने होइन, थिए। तर, ती समाधान हुँदै गएका थिए। प्रमुख कुरा के हो भने अब बीपी तथा नेपाली कांग्रेस दुवै भारत सरकारको आँखाको कसिंगर भइसकेका थिए। यसैबीच अप्रत्यासित रूपमा राजा महेन्द्रले आफू र आफ्नो देशविरुद्ध निर्णय लिएका थिए। त्यो निर्णयमा सानोतिनो उनको पनि स्वार्थ थियो। तर, त्यसभन्दा ठूलो स्वार्थ भारतको थियो, जसको महेन्द्रलाई अन्दाज थिएन।

आफ्नो जीन्दगीको उत्तराद्र्धमा यो समस्याको बारेमा बीपीले कसैलाई अन्धकारमा राखेनन् – “म गुप्तचर संस्थाको प्रमुख होइन । म त राजनैतिक परिस्थितिलाई विश्लेषण गरेर एउटा निष्कर्षमा पुग्ने मानिस हुँ । तपाइँले सुन्नु भएको छ तुलसी गिरीको भाषण, पञ्च भेलामा राजालाई औंला ठ्ड्याएर कि यो नयाँ परिवर्तन ल्याएर हामीहरुलाई बलिको बोको बनाउन पाइँदैन । राजाले परिवर्तन गर्न पाउँदैनन् । हामीहरुको मद्दत लिएर यो व्यवस्था ल्याए । अब हेरौं यो व्यवस्था कसरी फ्याँक्दा रहेछन् भन्ने थियो । यो भन्ने आधार उसले कहाँबाट पायो ? उसको आधार राजा त होइन रहेछ नि । राजालाई नै औंलो ठ्ड्याउने, राजाले गर्न खोजेकालाई तिमीले गर्न पाउँदैनौं भन्ने ताकत मैले पाउँछु किनभने मेरो आधार त जनता हो । या, मेरो आधार मैले आफ्नो आदर्शको निम्ति दश वर्षसम्म यहाँ जेलमा बसेँ । राजाले नै मलाई १० वर्ष थुने । त्यसो हुनाले राजाले गर्नसक्ने ममाथि जति उत्पीडन हुन सक्दछ, मलाई गरे । त्यो मैले भोगिसकेकोले मलाई भन्ने आधार प्राप्त भएको छ । उसले कुन आधार र कुन बल पाएको छ ? जनताको बलबाट बोलिरहेको छ ? त्याग र बलिदानको तेजबाट बोलिरहेको छ ? केबाट बोलिरहेको छ? त्यसोभए कसको बलबाट होला ।”

राष्ट्रिय मेलमिलापको सन्दर्भलाई लिएर बीपीको भनाई थियो – “मैले सँधै भनेको छु, हार्डलाइनरहरु भनेका राजाका मानिसहरु होइनन्, विदेशीहरुका मानिस हुन् । विद्यार्थी आन्दोलनका पछिल्तिर हार्डलाइनरहरु थिए । मेरो खिलाफमा चार्ज नै छ हार्डलाइनरहरुको कि म राजापट्टि झुकेर गएँ । त्यो हार्डलाइनरको नेता को ? अब म त्यसको नाउँ लिउँ कि नलिउँ ? हार्डलाइनर राजाको मान्छे हुँ भनेर जनताको समक्ष आउँछ । तर त्यसले भित्रबाट बाहिरी तत्वको सञ्चालनमा काम गर्दछ । मैल जब नाम लिएर उनीहरुको मुकुण्डो उतार्न थालेँ । उनीहरुको आक्रमण ममाथि बढेको छ । एउटा कुरा स्पष्ट छ – कम्युनिष्टहरु, रुसी पक्षहरु ममाथि आक्रमण गर्दछन् । म उनीहरुमाथि आक्रमण गर्दछु । त्यसो हुनाले उनीहरुले ममाथि आक्रमण गरेको म बुझ्न सक्छु । यो प्रो–इण्डियन भन्ने तत्व पनि ममाथि किन आक्रमण गर्दछ – त्यो म बुझिरहेको छैन ।”

बीपीले देखेको खतरा अस्पष्ट थिएन । यो धेरै प्रक्ष्ट थियो । “हाम्रो देश, हाम्रो जाति, हाम्रो राष्ट्र बडो अप्ठ्यारो परिस्थितिमा छ र त्यसालाई जोगाउनु परेको छ । त्यसको निम्ति मेरो एउटा प्रयत्न रहेको छ । त्यस्ता संस्थाहरु, त्यस्ता शक्तिहरु, जसले जोगाउन सक्छन्, तीसँग हामीले वैमनस्यको सम्बन्ध राख्नु हुँदैन, जस्तो राजतन्त्रको बारेमा । मलाई लाग्दछ, त्यो त्यस्तो संस्था छ हाम्रो नेपालको लागि, नेपालको राष्ट्रियताका लागि, अहिले जो विपत्ति परेको छ बाहिरियाबाट त्यसबाट बचाउनका लागि बडो ठूलो योगदान त्यसले दिन सक्छ । त्यसो हुनाले त्यसको खिलाफ हामीले बडो सजग भएर मात्र कारबाही गर्नुपर्छ । नत्र भनेदेखि जुन तत्वले हाम्रो राष्ट्रलाई सिध्याउन लागेको छ, त्यही तत्व हाम्रो पछाडि लागेर हामीलाई समर्थन गरेर त्यो गराउन सक्दछ । त्यासे हुनाले तपाईहरु सबैले भन्ठान्नुस् एउटा आँधीमा दियो बलिरहेछ, त्यसलाई बचाउनु पर्ने कर्तव्य परिरहेछ । राष्ट्रको दियोलाई बचाउनका लागि त्यसमा जति तत्वहरु छन्, बचाउने, बचाउन लाग्ने र बचाउन चाहने, ती सबैसँग हाम्रो राम्रो सम्बन्ध हुनुपर्दछ ।”

पञ्चायत व्यवस्थाले उपरोक्त खतराहरुको सम्बोधन गर्न सक्दैन भन्ने धारणा बीपीका लेखाईहरुमा प्रष्ट रुपमा देखिन्छन् । “पञ्चायत वादीहरु भन्छन् कि राजतन्त्र बलियो पारे सबै ठीक हुन्छ, तर हामीहरु भन्छौं राजतन्त्रलाई बलियो पार्ने पनि तरिका छ । राजा ठूलो हो भनेर मात्र राजतन्त्र बलियो हुँदैन । त्यसलाई, राजतन्त्रलाई बलियो पार्नलाई पनि प्रजातन्त्रको संस्थागत विकास हुनुपरेको छ । संस्थागत प्रजातन्त्रको एउटा ठूलो भूमिका पूरा गर्ने तत्व राजतन्त्र पनि हुन सक्छ । त्यस परिप्रेक्ष्यमा हामीले राजतन्त्रलाई सोच्नु पर्छ । दोस्रो कुरा प्रजातन्त्रमा त्यसो हुनाले नै हाम्रो जोड छ । पञ्चायतवादीसँग हाम्रो विरोध राजतन्त्रका निम्ति होइन कि त्यो राजतन्त्रलाई कसरी जोगाउने भन्ने तरिकामा पनि मतभेद भएको हो ।”

बीपीले आफ्नो भनाईलाई स्पष्ट गर्दै बोलेका छन् – “राजासँगको जो हाम्रो संघर्ष छ, त्यसलाई सीमांकन गरौं । त्यसलाई परिसीमित गरौं । एउटा परिधि बनाइदिउँ । त्यस परिधिभित्र त्यस संघर्ष, विवाद र झगडालाई सीमित राखौं । बाहिरको खतरालाई हामीले ध्यान दिउँ । मलाई पहिले बाहिरको खतराको अनुभव हुँदैनथ्यो । तर अहिले त मलाई त्यसको धेरै अनुभव छ । पहिले राष्ट्रियताको प्रश्न दोस्रो महत्वको विषय थियो भने आज यो प्रथम महत्वको हुन आएको छ ।” (राजा, राष्ट्रियता र राजनीति)

बीपीलाई अपदस्थ गरी १ पुस ०१७ मै झ्यालखानमा हालिसकेपछि पनि महेन्द्रले उनका कतिपय मान्यतालाई छाडेनन्। उनले ०१७ देखि ०२८ सालसम्म गरे/गराएका विभिन्न आर्थिक, सामाजिक एवं विकासका प्रयासहरूलाई बीपीले पनि विरोध गरेनन्। यस्तै, बीपीको प्रधानमन्त्रीत्व कालपछि पनि प्रशासनिक सुधार, न्यायिक सुधार तथा शान्ति सुरक्षाका सम्बन्धमा प्रशस्त कानुनहरू पारति भए। राज्यका प्रशासनिक संरचनाहरू पुनः निर्माण गरिए। बीपी एवं नेपाली कांग्रेसले गरेका त्यस्ता कार्यका बारेमा पनि महेन्द्रले कतै टीकाटिप्पणी गरेनन्। बरू उनले बीपीले ०१६ सालमा ल्याएका कतिपय नीति तथा कार्यक्रमलाई पछिका सरकारमार्फत निरन्तरता नै दिए। मूलभूत रूपमा राजनीतिक दल एवं प्रजातान्त्रिक संगठनहरूलाई पर्याप्त ठाउँ दिनुपर्छ तथा राजनीतिक दलहरूबिना जनताको परिचालन सम्भव छैन भन्ने विषयमा बीपीका विचारहरू सधैँ स्पष्ट रहे। यसबाहेक स्वयं पञ्चायती व्यवस्थाप्रति पनि बीपीका अन्य तीक्ष्ण आलोचनाहरू पाइँदैनन्।  

बीपीको स्वभाव षड्यन्त्रपूर्ण थिएन। तर, भारतीयहरूको नेपाल नीति कुटिलतारहित थिएन। त्यसैले अन्तरमुखी राजा महेन्द्रको प्रशस्त दुरुपयोग हुन लाग्दा पनि बीपी आफ्नो क्षमतामा नै विश्वास गरी बसे। आफूले विरोध गर्दा राजतन्त्र मात्र होइन, देशभित्र रहेको आन्तरकि सार्वभौमसत्तासमेत कुचक्रमा पर्न सक्छ भन्ने उनलाई लाग्थ्यो। तर, दरबारभित्रका व्यूह रचनामा बीपीको पकड थिएन। क्रमशः राजा र जनताबीचको खाडल खनिँदै थियो। 

आफ्नो अन्तस्करणमा कतै न कतै राजा महेन्द्रलाई लाग्थ्यो, राजकाजमा महत्त्वाकांक्षी शक्तिशाली व्यक्ति नेपालमा जंगबहादुर -विसं १८७४-१९३३)का रूपमा पुनः जन्मन सक्छन्। २ असोज १९०३ मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री फत्तेजंग शाह तथा ४० जना भाइभारदारको ज्यान लिने गरी भएको कोतपर्वमार्फत आफूलाई सत्तामा स्थापित गर्न सक्षम जंगबहादुर राणा नेपालका राजाहरूका लागि सधैँ भय र त्रासका विषय बने। नेपाली कांग्रेसका नेता एवं पूर्वप्रधानमन्त्री दिवगंत कृष्णप्रसाद भट्टराईको दृष्टिकोणमा त्यो भय एवं त्रास राजा त्रिभुवन र महेन्द्रमा पनि थियो। बीपीको व्यक्तित्व, क्षमता वा उचाइले कदाचित महेन्द्र पनि आक्रान्त थिए। तर, केवल त्यतिका कारणले मात्र नेपालको प्रजातन्त्रको प्रयोग विफल गराइएको थिएन। दुश्चक्रमा उनी पनि फसेका थिए। 

महेन्द्रको मृत्यु अप्रत्यासित रूपमा हृदयाघातका कारण भएको मानिन्छ। राजा महेन्द्रको मृत्यु अमेरिकी गुप्तचर संस्थासँग नजिक रहेका टाइगर टप्स होटलका मालिक जोन कोपम्यानको अँगालोमा भएको भन्ने छ। यसका बारेमा प्रस्ट रूपमा लेखिएको/बोलिएको देखिँदैन। दुर्भाग्य भनौँ वा नियति, त्यतिखेरसम्म बीपीसँग मेलमिलाप गर्दै प्रजातान्त्रिक शासन प्रणालीमा फर्किने वातावरण नयाँ राजाको हातमा होइन, तथाकथित दरबारको हातमा पुगिसकेको थियो। दरबारलाई कसैले चलाउँदो रहेछ। बीपीले पटक-पटक यो कुरा उल्लेख गरेका छन्। 

बीपी आफ्नो जीवनकालमै राजनेता मानिए। उद्देश्यको पवित्रता र संघर्षले उनलाई त्यो उचाइमा पुर्‍यायो। प्रजातान्त्रिक संरचनाहरूप्रति असहिष्णु देखिएका कारण महेन्द्रले त्यो खिताब पाउन सकेनन्। प्रजातन्त्र र अखण्ड राष्ट्रवाद सन्निहित राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको पृष्ठभूमि यिनै अनुभवका आधारमा तयार गरिएका थिए। तर, आजका मितिमा बीपी आफूले स्थापना गरेको नेपाली कांग्रेसकै एजेन्डामा पर्दैनन्। किनभने, बाहिरिया तत्त्व दरबार सिध्याएर अब ठूला दलहरूलाई सिध्याउन लागेको छ। बाँच्नका लागि पनि बीपी तथा उनका सिद्धान्तहरूलाई बार्नुपर्ने बाध्यता कांग्रेसजनलाई छ। यदि बीपीको राष्ट्रिय चिन्तनलाई राजा महेन्द्रले बुझ्न सकेका भए आज देशको यो स्तरको दुर्दशा हुने थिएन र पराधीनता पनि खेप्नुपर्ने थिएन। राष्ट्रवादीहरूले प्रजातन्त्र चलाउँथे र प्रजातन्त्रवादीहरूले राष्ट्रको सार्वभौमसत्ता जोगाउँथे।

(डा. अधिकारी संविधानविद् हुन्।)