Category: Non-legal

Nepal as a self-confident, educated, skilled and prosperous democracy

Three ways to realize the vision:

1) Massive investment in agriculture
2) Strengthening and diversification of tourism
3) Quality education up to graduation

I want to see Nepal as a self-confident, educated, skilled and prosperous democracy that guarantees diversity, social justice, and inclusion. My vision is thus simple, comfortably achievable, and grassroots oriented. This vision will enable common Nepalis to associate with the state, participate in governance, realize their potential and contribute and benefit from nation-building.

No country is made without sincere efforts, the efforts of all its citizens. We have been talking about big things to develop Nepal: heavy infrastructures, hydropower, railways, highways, airplanes, big industries and so on. They are important for us no doubt. But they demand huge investment, strong discipline, implementation capacity and capable manpower, which we have not had despite decades of effort. Even if we make some progress in these areas, and we should continue working on them, our people will remain uneducated, deprived, marginalized and poor.

Quick Questions:

What are your favorite books on Nepal?
There are many but the one I have consulted many times and referred to in my writings is Bhuwan Lal Joshi & Leo Rose’s Democratic Innovations in Nepal: A Case Study of Political Acculturation (1966). I have also often advised my students of law and political economy to read John Whelpton’s A History of Nepal (2005). However, the books and thoughts that inspire me the most and help my understanding of Nepal and its global vision are those by BP Koirala.

A quote you live by?
Janani Jan­mab­hu­mishcha Swar­gadapi Gariyasi (“Mother and motherland are superior even to Heaven.”)

What would you have been if not a lawyer?
Not sure. As a youngster I wanted to be an infrastructure engineer. Law was my second choice and remains my profession and passion. The third was agriculture. I had applied for all these subjects at my intermediate level, but ended up in law. The rest is history.

Our fundamental problems are related to food and nutrition, basic health, education, employment and sustainable lifestyle. Capital-intensive investments will not improve our quality of life unless our basic survival issues are first solved. Our basic problems are poverty, backwardness, maladministration and discrimination at all levels. We must sort out these basic issues first to build a self-confident, educated, skilled and prosperous democracy that guarantees the right to life, diversity, social justice, and inclusion. This is what generates love towards the country and its public institutions, and speeds up nation building. Once we accept this, the next issue is how to do it.

There are many ways, but nothing is new. If I am to narrow down the ways to realize my vision, I would emphasize three areas which we must focus on: massive investment in agriculture, strengthening and diversification of tourism, and quality education up to graduation. We have been an agricultural country, where a significant majority relies on subsistence agriculture for their livelihood, yet it has never received revolutionary emphasis. If there is a sector in the country which can immediately create jobs for most of the unemployed rural people, which can cut economic migration to cities and abroad, build the confidence of local people to emerge from poverty-trap with their own capacity, skills and yields, it is agriculture.

A self-reliant, sustainable, competitive, and inclusive agricultural sector can speed up economic growth and contribute to improved livelihoods, food and nutrition, and social security. Agriculture is inclusive of livestock development, agro-industries, forest management, national parks, soil conservation, rural energy, environment protection, and traditional way of life and cultures. We already have basic skills, traditional knowledge, sustainability options and family and social security. The challenge is to maximize their potential, develop linkages, provide technology, and agro-finance. Yet this sector has never been the number one priority of our policymakers.

Nepal is a unique tourist destination because of its beautiful hills and mountains, ethnic groups and other natural wonders. Tourism needs to be promoted keeping in view our capacity to realize its potential and use it in developing the agriculture sector. The country is already making progress in all components of tourism including tourist boards, travel services, accommodation, homestays, conferences and events, attractions and other tourism services. Wise promotion of agro-products and services that are used by tourists at different stages of travel and tourism will give further impetus to tourism. There is no limit to the growth of tourism as a vibrant, dynamic and growth oriented industry. The broad value chain of tourism including services like booking and reservation, transport, accommodation, hospitality, food and beverage, tourism products and destinations and related products and services can involve the whole country including farmers and peasants. Agriculture and tourism are intertwined, and help each other. This combination will empower every district and community in Nepal.

Apart from agriculture and tourism, the third important sector is education. This encompasses elementary school, middle school, high school and then college and university. For this we need full commitment on public funding, school facilities, staffing, compensation, employee benefits, and teaching resources. Access to quality education from liberal arts to science and technology is a major issue here. If we know the key to our success is agriculture and tourism, there should be no confusion about where the priority of our education sector should be.

There has never been enough investment in Nepal focusing on developing a balanced set of capabilities to make citizens economically productive, develop sustainable livelihoods, and meet the needs of the emerging nation. More than that, given our locational advantages, climatic conditions, beauty, security situation and tourism potential, Nepal can also offer itself as an international center for knowledge industries like universities, think tanks, research facilities, and allow intensive use of technology and human capital. Many sectors like education, consulting, science, finance, insurance, information technology, health service, and communications will then boom. We should allow foreign institutions and academic leaders to work in Nepal with all luxuries they are entitled to in their home countries.

Though development is multi-pronged, I am convinced more than ever that there is no other way of developing our country other than by promoting agriculture, tourism and quality education. Other sectors should come behind them. Even among them, agriculture, which is the most promising for common folks, and a national security issue, is the most deprived. Farmers and peasants face competition from the open border and unrestricted imports. The sector is on the verge of extinction. Tourism has not been a priority. As far as education is concerned, it does not give any hope to the people.

Our national security depends on these three important sectors. The open border Nepal has been forced to keep open after 1950-51 must be closed, and work permit laws must be started for all Indians. Nepalis should not have to compete against foreigners in their own country. A strict adherence to rule of law and anti-graft is equally important if Nepal is to develop faster, and the fruits of developments are to trickle down to rural masses.

सन् १९५०–५१ पछिको खुला नेपालले सम्पदामा रहेको आफ्नोपन बुझ्न सकेन । जिम्मेवारी पाएका मान्छेहरुले निर्माणमा परम्परागत शैली प्रवर्द्धन गरेनन् । आधुनिक भनिएका ज्ञान र विज्ञानले परम्परागत विषयवस्तुलाई आधुनिकीकरण गर्नुको साटो बहिष्करण गरे ।

‘सौन्दर्य मान्छेको जीवनमा नाश हुन्छ, तर कलामा अमर रहन्छ’ भनेका छन् पुनर्जागरणकालीन प्रख्यात इटालियन कलाकार लियोनार्दो दा भिन्चीले । धेरै गहिरो छ यो कुरा । तर नेपाली वास्तुकला, कलाकारिता र लोक परम्पराको कुरा केवल सौन्दर्यको होइन । यो सरल जनजीवन, हाम्रो समाज र यसको औकातसँग सम्बन्धित कुरा पनि हो ।

काठमाडौं विश्वविद्यालयस्थित स्कुल अफ लको निमन्त्रणामा भारत दिल्लीबाट भिजिटिङ प्रोफेसरका रूपमा आउनुभएका मेरा पूर्वप्राध्यापक भीके दीक्षितलाई लिन म त्रिभुवन विमानस्थल गएको थिएँ । उहाँलाई मोटरमा धुलिखेल पठाउनुअघि म बानेश्वर थापागाउँमा ओर्लन चाहन्थेँ । बडो पुलकित भएर प्लेनबाट ओर्लिंदै एयरपोर्ट बाहिर निस्केका प्रा. दीक्षितको अनुहारको उल्लास एयरपोर्ट गेटबाट दाहिने गौशालातर्फ लाग्नेबित्तिकै हराइसकेको थियो । थापागाउँमा म झर्नुभन्दा पहिले उनले भने, ‘नेपालबारे मेरो बेग्लै तस्बिर थियो । तर कुनै साधारण भारतीय सहरभन्दा फरक लागेन । कता हरायो नेपालको ऐतिहासिक तस्बिर ? पर्सी ब्राउनले वर्णन गरेजस्तो, सिल्भाँ लेभीले लेखेजस्तो !’ कुरा साँचो हो । नेपाल र नेपाली मन पराउने पाको उमेरका ती प्राध्यापकलाई पनि आफ्नो ‘होस्ट’ का अगाडि तटस्थ हुन गाह्रो भयो । नेपालले त्यो पहिचान अब लगभग बिसाइसकेको देखिन्छ ।

चार दशकअघिको कुरा हो । म मधेसबाट पहिलोपल्ट काठमाडौं आउँदा बसबाट ओर्लिएको ठाउँ हो गौशाला । बेलुकी हुनै लागेको थियो । त्यो बस लहानबाट हाई स्कुलका विद्यार्थीलाई शैक्षिक भ्रमणमा लिएर आएको थियो । थानकोटबाट छिरेदेखि नै बाटोबाट देखिएको काठमाडौं मलाई ‘सेन्सेसनल’ लाग्यो । त्रिभुवन राजपथको वाक्वाकी हराएको थियो । सँगै साथी ललिता श्रेठ (मैथिली गायिका) पनि थिइन् । अहिलेको स्तरमा सोच्ने हो भने हामी दुवै मधेसकालाई सिरहाका दुई अलगअलग गाउँबाट एकैपटक न्युयोर्कको म्यानहटन पुगेजस्तै भएको थियो । निश्चित रुपम म्यानहटनका विशेषता फरक छन् काठमाडौंका भन्दा । तर दुवै सहर एकअर्काको मापदण्डमा नमिल्ने, मनमा खलबली मच्चाउने खालका । सोध्दैसोध्दै म दिदी भए ठाउँं मित्रपार्कतिर लागेँ । दिदीले खाजा दिनुभयो । पेट टम्म भएपछि म दिदीको आँखा छलेर मिलिक्क गौशालातिर फर्कें । कारण थियो– बाटोमा पर्ने जय बागेश्वरीको मन्दिर । काठमाडौंको पहिलो संवेदनात्मक परिचय यसैले दिएको हो ।

अघि आउँदा देख्नेबित्तिकै मलाई त्यो मन्दिर नहेरी नहुने भएको थियो । दुई/तीन फन्का लगाएपछि म फर्कें । यताउति चहार्दा दिदीको घर छेउकै चारुमती विहारतिर ठोक्किन पुगेँ । मन्दिरपछि दोस्रो परिचय यो बिहारले दिएको हो । अर्को खजाना हात लागेजस्तो । त्यसपछि छेउमै कसैलाई पनि सम्मोहित गर्ने चन्द्र विनायक मन्दिर (गणेस्थान) रहेछ । काठमाडौंको एउटा नमुना दुई घण्टामै छर्लङ्ग भएको थियो । त्यो नमुना थियो– घरबुना कपडाजस्तो कस्सिएर सिएको नेपाली वास्तुकला, कलाकारिता र लोकपरम्पराको । वास्तुकलाभित्र केके छन् ? त्यो त सोह्र सत्र वर्षको ठिटोले बुझ्न सक्ने कुरा थिएन । तर वास्तुकलाको बाहिरी स्वरूप अद्वितीय मात्रै थिएन, त्यसले एउटा सभ्यताको परिचय दिन्थ्यो । त्यस्तो सभ्यता जुन संसारमा कतै छैन, थिएन । यो चार दशकमा नेपाल कति ओरालो लागेछ, प्रा. दीक्षितको निर्दोष टिप्पणीबाट थाहा हुन्छ ।

हिमालको काखमा रहेको पहाड, उपत्यका तथा तराई एसिया महादेशका दुई ठूला भारतीय तथा चिनियाँ सभ्यताको बीचमा फरक परिचय लिई हुर्केबढेको थियो । सम्पूर्ण मुलुक विविधतायुक्त विशाल प्राकृतिक बगैँचा देखिन्थ्यो । सानाठूला जंगल, शीतल हावापानी, खोलानाला, रमणीय हरियोपरियो खेतबारी, तिनका बीचमा रहेका टुँडाल हालेका नेपाली शैलीका घरहरू, छेउछाउमै कतै तलैतला भएका पिरामिड आकारका मन्दिर, तिनलाई सुहाउने सुनौलो गजुर लय हालेर उपस्थित देखिन्थे । गाउँसहरले आफ्नो परिचय आफैं दिन्थे । यिनैको बीचमा रहेको काठमाडौं उपत्यका, यहाँको प्यागोडा शैलीका मन्दिर, शिखरशैलीका देवालय र स्तूप, गुम्बा वा चैत्यशैलीसँगै ठूला दरबार तथा घर अड्डाको वास्तुकलाका साथै सामान्य नागरिक आवास, धारा, कुवा, चौतारा, पाटीपौवा वा फाल्चा नेपाली वास्तुकलाका नमुना थिए । कुनै पनि सहर एक झल्कोमा यति सम्पन्न देख्न सकिँदैन । त्यो वैभव आफैमा नचिताएको प्राप्तिजस्तो देखिएको थियो ।

निश्चय पनि उपत्यकाका घरहरूको आँखीझ्याल र पुराना मौलिक शैलीका झिँगटी रंगरोगन, काठको भुइँ, दैलो, चुक्कुल, दलिन वा थामको प्रयोग नयाँ आउने सबैको चासोमा पर्छन् । भित्र–बाहिर भित्तामा प्रयोग गरिएको सुर्खीचुन र घर सिँगार्न प्रयोग गरिएका झल्लरीमल्लरी, छानो थेग्न बनाइएका काठका टुँडालमा कुदिएका देवता, युवकयुवती वा जनावरका आकर्षक मूर्तिहरूले कसलाई मोहित नगरेको होला ? झन् त्यसमा पनि उपत्यकाभित्रका बुङ्मती, खोकना र साँखु एवं उपत्यकाबाहिरका नुवाकोट दरबार क्षेत्र गोर्खा दरबार क्षेत्र वा दोलखा भीमेश्वर मन्दिर क्षेत्रका सम्पदाको के कुरा गर्नु ! बुझ्नेलाई श्रीखण्ड नबुझ्नेलाई खुर्पाको बिँड । निजी हुन या सार्वजनिक, सरकारी हुन् वा आम जनताको, यी सबै संरचनाले धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तथा भाषिक परिचय स्थापित गरेका थिए । काठमाडौंलाई शताब्दियौंदेखि हिमवत् खण्डको सांस्कृतिक राजधानी त्यसै भनिएको रहेनछ ।

नेपाली वास्तुकला, ललितकलाका दृष्टिले मुलुक राष्ट्रिय संकटकाल लगाउनुपर्ने अवस्थामा पुगेको छ । बालबालिकालाई देखाउन सकिने केही ठाउँ छन् तर संस्कृतिसहित बाँच्न सिकाउने आधार अब लगभग छैन ।

नेपालीको सम्पदा चेतनाको इतिहास कति पुरानो छ ? विज्ञले भन्न सक्लान् । वास्तुकलाले आकार र प्रकार लिनुभन्दा पहिले कला–शिल्प र प्रविधिका परम्परा सुरु भए होलान् । भनिन्छ, सम्राट् अशोकले २५० इसापूर्वमा स्थापना गरेका स्तूपहरूभन्दा पहिलेका कुरा इतिहासमा पाउन गाह्रो छ । तराईको रुपन्देही र तिलौराकोट छेउछाउका क्षेत्रलाई आफैं राम्रो गरी उत्खनन् गर्दा प्रारम्भिक बौद्ध निर्माणका पुराना चिह्न पाउन सकिन्छ होला । स्वयम्भूनाथ र बौद्धनाथका विद्यमान तीर्थक्षेत्रबाट पनि धेरै कुरा थाहा हुन सकेको छैन । तर त्यसको पनि अझ अध्ययन अन्वेषण चाहिएको छ । चिनियाँ ताङ वंशका समयमा करिब ६५७ तिर घुम्न आएका यात्री वाङ ह्वेन–त्सेले पहिलोपल्ट नेपाली वास्तुकलाको गौरव गाथाको परिचय गराएका हुन् । उनका लेखोटहरूले नेपालमा रहेका ठूला तथा सुन्दर दरबारहरू, यहाँ भइरहेको बहुमूल्य ढुंगाको प्रयोग, काठका सुन्दर घरहरू तथा भित्तामा कोरिएका बेजोड चित्रहरू उल्लेख गरेका छन् । धेरै छाना भएका प्यागोडा शैलीका भवनहरू तथा तिनमा व्यापक रूपमा देखिएका शिल्पकला वर्णन गरिएको छ ।

लिच्छविकालका ती कलाकृति मल्लकालमा जनस्तरमा पुगेको देखिन्छ । ती शाह, राणाकालमा क्रमश: देशभरि छरिन गए । काठमाडौंको तलेजु, पाटनको मत्स्येन्द्रनाथको मन्दिर, भक्तपुरको चाँगुनारायणको मन्दिर र त्यहाँको न्यातपोल वा पाँचतले मन्दिर सबैका लागि नमुना भए । न्यातपोल देवललाई धार्मिक वास्तुकलाको सामान्य संरचना रूपमा लिन सकिन्छ । यसको प्रयोग धेरै ठाउँमा गरिएको छ । सबैभन्दा विशिष्ट छैटौं शताब्दीमा बनेको चाँगुनारायाणको मन्दिर नै हो । न्यातपोल देवल चाँगुनारायणजत्तिकै राम्ररी कुदिएको छैन । मन्दिरहरूबाहेक विहार वा मठहरूले पनि एउटा यस्तो शैली प्रदर्शन गर्छन्, जुन सधैं नै विशिष्ट छ । यी सबै वास्तुकला हिमाली राज्यको आवश्यकता तथा सम्भाव्यताका आधारमा निर्माण गरिएका हुन् । पर्सिवल लन्डनले लेखेका छन्– नेपालको घरेलु वास्तुकला अरू कुनै मुलुकको भन्दा चित्रमय (पिक्चरेस्क) छ । यो वनक्षेत्र भएको, धेरै पानी पर्ने र सूर्यको उज्यालो पाएको हिमाली राज्यको सम्भावना तथा आवश्यकतामा आधारित भएर गरिएको एउटा विशिष्ट प्रयोग हो । युरोपले यस्तो गर्न सकेको छैन ।

पाटन नेपालको सबैभन्दा पुरानो सहर मानिन्छ । काठमाडौंले पाटनबाटै सिक्यो । तीन सहरबीचको प्रतिस्पर्धाका आधारहरू सैन्यबलभन्दा भाषा, धर्म, संस्कृति, तिनलाई निर्वाह गर्ने वास्तुकला र कृषि तथा पशुपालनलाई निरन्तर कायम राखी अपनाइएको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार हुन गए । सिक्ने सिकाउने त्यो प्रवृत्तिलाई राष्ट्रिय एकीकरणले मलजल गर्‍यो । राज्यको स्पष्ट नीतिले गर्दा काठमाडौंको बौद्धिक, सांस्कृतिक सम्पत्ति सम्पूर्ण मुलुकमा फैलिँदै गयो । आज पनि देख्न सकिन्छ, धनकुटाको पुरानो बजार र सिलगढी डोटीको बजारमा केही फरक छैन । उस्तै डाँडो, भीर छाडेर बनेका पुराना नमुनाका घरहरू, उस्तै ढुंगाका भर्‍याङ, पसल–कवल, मन्दिर तथा देवलहरू । काठमाडौं छिर्ने पुरानो सहर भीमफेदी होस् वा व्यापारिक सहरहरू बन्दीपुर, बाग्लुङ वा पुराना किलाजस्ता गोर्खा वा धार्मिक महत्त्वका रिडी, यी सबै राष्ट्रिय कलापुञ्जका रूपमा विकसित भए ।

पाटन नेपालको सबैभन्दा पुरानो सहर मानिन्छ । काठमाडौंले पाटनबाटै सिक्यो । तीन सहरबीचको प्रतिस्पर्धाका आधारहरू सैन्यबलभन्दा भाषा, धर्म, संस्कृति, तिनलाई निर्वाह गर्ने वास्तुकला र कृषि तथा पशुपालनलाई निरन्तर कायम राखी अपनाइएको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार हुन गए । सिक्ने सिकाउने त्यो प्रवृत्तिलाई राष्ट्रिय एकीकरणले मलजल गर्‍यो । राज्यको स्पष्ट नीतिले गर्दा काठमाडौंको बौद्धिक, सांस्कृतिक सम्पत्ति सम्पूर्ण मुलुकमा फैलिँदै गयो । आज पनि देख्न सकिन्छ, धनकुटाको पुरानो बजार र सिलगढी डोटीको बजारमा केही फरक छैन । उस्तै डाँडो, भीर छाडेर बनेका पुराना नमुनाका घरहरू, उस्तै ढुंगाका भर्‍याङ, पसल–कवल, मन्दिर तथा देवलहरू । काठमाडौं छिर्ने पुरानो सहर भीमफेदी होस् वा व्यापारिक सहरहरू बन्दीपुर, बाग्लुङ वा पुराना किलाजस्ता गोर्खा वा धार्मिक महत्त्वका रिडी, यी सबै राष्ट्रिय कलापुञ्जका रूपमा विकसित भए ।

पोखरा र पाल्पामा झनै सघन उपस्थिति थियो । पर्सिवल लन्डनले आफ्नो पुस्तकमा रिडीको बयान गरेका छन् । नेपाली वनारस तीर्थ जान थाल्नुभन्दा पहिले रिडी जान्थे रे । कहाँ प्राचीन वाणारसी र कहाँ मध्यकालमा विकसित रिडी तर यसले प्रतिस्पर्धा गर्दो रहेछ । बाटोको कठिनाइ र वनारस जाने सहजता बढ्दै गएपछि रिडी सुक्यो वनारस फुक्यो । यसैको प्रमाण हो महारानी साम्राज्यलक्ष्मी देवीद्वारा आफ्नो नाममा बनारसमा नेपाली शैलीको शिव मन्दिरको निर्माण । बेलामा ध्यान नपुर्‍याउँदा आजको पिँढीलाई कालीगण्डकी वा मुक्तिनाथ थाहा होला तर रिडीबारे थाहा हुँदैन । राष्ट्रको सामूहिक विवेक यसरी नै क्षीण हुँदै जान्छ ।

कुरा पहाडको मात्र होइन । नेपाली वास्तुकला राणा शासनकै बेला क्रमश: निर्माण हुँदै गएका मधेसका सहरहरूमा पनि फैलिँदै गयो । पुरानो बुटवल बजार अब किताबको पानामा मात्र देखिन्छ तर नेपाली वास्तुकला त्यहाँ पनि झलझली देखिन्छ । वीर शमशेरले वीरगन्जमा बजार अड्डा राख्दा वा पं. कृष्णप्रसाद कोइरालाले घोग्राहाको नाउँ फेरि विराटनगर राखेपछि सहर निर्माणका लागि यही शैलीलाई पछ्याए । जनकपुरमा जानकी मन्दिर बनाउनुभन्दा पहिले राममन्दिर पनि यही शैलीमा बनाइएको हो । पश्चिमतर नेपालगन्ज नाका सञ्चालनमा आएपछि यही नेपाली मौलिक वास्तुकला प्रयोगमा आयो । त्यसैले कुनै पनि नाकाबाट नेपाल छिर्नेबित्तिकै यात्रीहरूले बृहत्तर भारत वर्षभन्दा नेपालमा नितान्त नौलो मौलिकता देख्थे । यी सबै प्रयोग मौलिक मात्र थिएनन्, स्थानीय हावापानी, भौगोलिकता, निर्माण सामग्री र अर्थ व्यवस्था सुहाउँदा थिए ।

पाटनमा जन्मेका अरनिको (सन् १२४५–१३०६) ले भोट र चीनमा गएर आफ्नो वास्तुकला देखाएका थिए । उनी भेनिसका घुमक्कड व्यापारी मार्को पोलोका समकालीन थिए । उनले पनि सिल्क रोड हुँदै तत्कालीन मंगोलियन साम्राज्य, चीनलगायत विभिन्न मुलुक घुमेका थिए । तर अरनिको प्यागोडा शैलीका मन्दिरहरू निर्माण गर्ने दक्ष कलाकार थिए । उनले बनाएको श्वेत चैत्यलाई मित्रताको प्रतीक मानिएको छ । उनले नेपाली वास्तुकलालाई चीन हुँदै कोरिया र क्योटोसम्म फैलाए ।

तत्कालीन नेपालमा धातुकर्मी र मूर्तिकारहरूले वास्तुकला र मूर्ति निर्माणमा अनेक रासायनिक विधिको उच्चतम प्राविधिक क्षमता देखाइ प्रयोग गरिसकेका थिए । अरनिकोले बनाएको श्वेत चैत्य जाने बाटोको काठको द्वार, ढुंगाको सिँढी, चैत्यभित्रका तिकिझ्या, दीपंकर, शाक्यमुनि, मैत्रेय बुद्ध मूर्तिहरू अद्वितीय मानिन्छन् । महांकाल, श्वेत तारा, हरित तारा, अवलोकितेश्वर, पौभा चित्रहरू र मुख्यत: श्वेत चैत्यको गजुर नेपाली कलाकारिताका उदाहरण हुन् । अरनिकोले बौद्ध दर्शन र प्रतीकसहितको वास्तुकला चीनमा लगे । सिद्धान्तसमेत छिरेकाले उनको कलाकृति फैलिँदै गएको हो । यी सबैको धेरै महत्त्व छ । युरोपमा औद्योगिक क्रान्ति सुरु भएकै थिएन । नेपाल यस क्षेत्रमा चर्चित भइसकेको थियो ।

सन् १९५०–५१ पछिको खुला नेपालले सम्पदामा रहेको आफ्नोपन बुझ्न सकेन । जिम्मेवारी पाएका मान्छेहरूले निर्माण कार्यमा परम्परागत शैलीको प्रवद्र्धनमा केही गरेनन् । आधुनिक भनिएका ज्ञान र विज्ञानले परम्परागत विषयवस्तुलाई आधुनिकीकरण गर्नुको साटो बहिष्करण गरे । स्वदेशी वास्तुकला, कलाकारिता र त्यसको जगमा हुर्केको संगीत, वाद्यवादनलगायतका लोक परम्पराबारे राज्यका तर्फबाट प्राविधिक सहयोग, श्रृण वा अनुदान भनेर कुनै कार्यक्रम आउन सकेन । करको दर घटबढ मात्र गर्दा पनि परम्परागत शैलीहरू पुनर्निर्माणमा आफैं देखा पर्ने थिए । तर त्यस्तो भएन । निर्माण कार्यमा सबैभन्दा धेरै सरकारले खर्च गर्छ । तर सरकारको सोचमा यस्ता कुरा कहिल्यै आएनन् ।

उदाहरणका लागि बितेका केही वर्षमा सिंहदरबारभित्रका सबै खुला क्षेत्र भवनहरूले भरिए । तर मूलत: ‘पर्सियन’ तथा बेलायती शैलीको जुन रुप राणाहरूले नेपालमा समायोजन गरे त्यस रुपमा सिंहदरबारको विस्तार भएन । मूल पाटोलाई छाडिदिने हो भने राष्ट्रिय लज्जाका रूपमा देखिन्छ सिंहदरबार । डाँडाकाँडा, उपत्यका र समथरबाट खारिएर सिंहदरबारसम्म पुगेका नीति निर्माता वा प्रशासकहरूले आफू जन्मेको देस कति चिनेका रहेछन्, त्यो पनि थाहा हुन्छ । त्यसैले त भुइँचालोपछि अर्बौं रुपैयाँ खर्च हुँदै गरेको पुनर्निर्माणमा पनि नेपाली वास्तुकलाले ठाउँ पाएन । राज्यले खर्च गर्दा साझास्तरको निर्माण हुन सक्दैन भने अरू मापदण्ड के काम लाग्लान् ?

जे अपनाइएको छ, त्यसको स्तर छैन आधुनिक नेपालमा । लोकभाकामा भनिन्छ, ‘टाढाको जोगी सिद्ध, गाउँको जोगी गिद्ध ।’ नेपाली वास्तुकला, कलाकारिता र लोक परम्परा त गिद्ध नै बनाइएको छ आज । यसलाई जोगाउने हो भने पहिले संरक्षण दिनुपर्ने हुन्छ । पुराना बाँकी रहेका जेजस्ता छन्, तिनको संरक्षण मात्र नभएर नवनिर्माणबाट पनि पुनरुत्थान गर्ने प्रयास हुनुपर्छ ।

जे अपनाइएको छ, त्यसको स्तर छैन आधुनिक नेपालमा । लोकभाकामा भनिन्छ, ‘टाढाको जोगी सिद्ध, गाउँको जोगी गिद्ध ।’ नेपाली वास्तुकला, कलाकारिता र लोक परम्परा त गिद्ध नै बनाइएको छ आज । यसलाई जोगाउने हो भने पहिले संरक्षण दिनुपर्ने हुन्छ । पुराना बाँकी रहेका जेजस्ता छन्, तिनको संरक्षण मात्र नभएर नवनिर्माणबाट पनि पुनरुत्थान गर्ने प्रयास हुनुपर्छ । ग्रिसको एथेन्स, हंगेरीको बुडापेस्ट, रोमको इटाली, बेलायतको अक्सफोर्ड र मोरक्कोका पुराना सहरहरू यस्तै फरकपन लिएर विकसित भएका थिए । उनीहरूले आज पनि त्यो पहिचानलाई जोगाएकै छन् । तर गत चार दशकमा नेपाल यस अर्थमा स्वाहा हुने अवस्थामा पुगेको छ । केही कसर बाँकी थिए– तिनलाई भुइँचालोले चुनौती दिएको छ । राज्य अघि लाग्ने हो भने आज पनि हामीसँग त्यस्ता कलाकार तथा शिल्पी छन् जसले यो प्रयासलाई सफल बनाउन सक्छन् । अहिले नेपाल वास्तुकला, ललितकला इत्यादिको दृष्टिले राष्ट्रिय संकटकाल लगाउनुपर्ने अवस्थामा पुगेको छ । बालबालिकालाई देखाउन सकिने केही ठाउँ छन् तर संंस्कृतिसहित बाँच्न सिकाउने आधार अब लगभग छैन भन्दा हुन्छ । कसले गर्ने त ?

आफ्नो कुरा आफैले जोगाउनुपर्छ । साझा नेपाली पहिचानसँगै हामीसँग आ–आफ्ना क्षेत्र, जाति र संस्कृतिका ढल्दै गएका धरोहर पनि छन् तिनलाई पनि उकास्नु छ । सानोतिनो स्वार्थका लागि राष्ट्रिय सम्पदालाई उछितो गर्नु हुँदैन । आजसम्म जेजति हामीले पायौं, काठमाडौंका रैथाने नेवार जातिबाट पायौं, अब यस सम्बन्धमा सबै लाग्नुपर्छ । मुलुकले अहिले ७ सय ५३ वटा स्थानीय सरकार पाएको छ । चाहना गर्ने हो भने मुलुकभित्र चुर्नासरी व्याप्त कंक्रिटका जंगलहरू क्रमश: व्यवस्थापन गरी युगसापेक्ष परम्परागत वास्तुकलामा आधारित नवनिर्माण सुरु गर्न सकिन्छ । अठोट हुनुपर्छ । कवि धर्मराज थापाले कतै लेखेका छन्, ‘परेवाको भाले घुर्‍यो हिँउको टाकुरीमा, सुन फलाउने मेरै बल छ मेरै पाखुरीमा ।’

बेल्जियम, जर्मनी, स्पेनदेखि फ्रान्स, इटाली, पोर्चुगल र बेलायतसम्मका सबै साम्राज्यवादी मुलुकहरू हिजो कसरी कमजोर मुलुकहरू लुटेका थियौं भनी सम्झन चाहँदैनन् । भारतको सभ्यता मुगल र अंग्रेज साम्राज्यवादीले नलुटेका भए यस क्षेत्रको सामर्थ्य आज अर्कै हुन्थ्यो कि ?

पूर्वेली र पश्चिमेलीको विवादमा कुनै समाज पर्नु हुँदैन । हिजोका कुरा फरक थिए । आजको संसारमा जंगल साम्राज्य छैन । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका मापदण्ड वा आधार परिवर्तन भएका छन् । हरेक मान्छेको अधिकार भएजस्तो सानो–ठूलो हरेक मुलुकको बराबर अधिकार हुन्छ ।

सार्वभौमसत्तालाई ठूलो–सानो भनी नापजोख गर्न पाइँदैन । ज्ञान–विज्ञान र प्रविधिले दिने कुरा सबैका लागि उपलब्ध हुँदै छन् । कानुनको शासन र प्रजातन्त्र अब सबैको साझा चासोको विषय भएको छ । विविधता र समावेशिता विश्व एकताका लागि आवश्यक मानिन्छ । गरिबी उन्मूलन, दिगो विकास र सामाजिक सुरक्षा अब अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीका लागि राष्ट्रिय आधार भइसकेका छन् ।

केही बाँकी समस्याको समाधान पनि निस्कँदै छ । सरुवा रोग त गरिब कंगाल देशमा पो लाग्छ भन्नेलगायतका मानसिकताले अहिले कोभिड–१९ को बज्रपात कथित सम्पन्न मुलुकहरूले पनि खप्दै छन् । उबेला जसरी स्पेन र डचका बीच भएको असीवर्षे युद्ध र जर्मनीसँग सम्बन्धित तीसवर्षे लडाइँपछि शान्तिको सर्तका रूपमा आधुनिक राज्य प्रणालीका आधारभूत मान्यता एवं भौगोलिक सार्वभौमसत्ताका अवधारणा स्थापित भएका थिए, त्यसैगरी र त्यही गतिले कोभिड–१९ को व्यवस्थापनपछि विश्व स्वास्थ्य, अन्तर्राष्ट्रिय कानुन, मानवीय हस्तक्षेप, व्यापार र भूमण्डलीकरणको अवधारणामा आमूल परिवर्तन हुने सम्भावना देखिँदै छ । संसार निरन्तर मानवीय हुँदै छ । आजको नेपाल वा नेपालीले पनि प्रशस्त नाम र इज्जत कमाएका छन् । भविष्यमुखी भएर समभावले हिँड्ने हाम्रो नीति हुनुपर्छ ।

अर्थ दार्शनिक कार्ल माक्र्सले भन्थे– मानव समाजको विश्लेषण गर्दा वर्गको कुरा आउँछ । सामाजिक सम्बन्धमा वर्गीय विश्लेषण छुटाउन सकिँदैन । हरेक समाजमा सधैं विरोधी आर्थिक वर्गहरू अस्तित्वमा छन् । विश्व एउटा ठूलो समाज हो । मुलुक–मुलुकबीच पनि वर्गीयता हुन्छ । अमेरिका, बेलायत वा अरू कुनै युरोपेली मुलुकका मान्छेले हामीलाई गरिब मुलुकको मान्छे भनेर हेर्छन् । गरिबी भनेको परिणाम हो । उनीहरूले हामीलाई गरिब भन्नुको अर्थ पैसा नभएको मात्र होइन । तर पैसा नभएको समाजको पढाइलेखाइ, भाषाकला, साहित्य विज्ञान इत्यादि सबै प्रभावित हुन्छ ।

कमाइको सिद्धान्त खोटो छ भने वितरणको सिद्धान्त कसरी सङ्लो हुन सक्ला ? नेपाल उँभो नलागुन्जेल यो अर्काको वर्गीय दृष्टिकोणबाट कसरी मुक्त होला ? नेपालभित्रै वा बाहिर विदेशीसँग काम गर्दा धेरैजसो सोधिने प्रश्न हुन्छ, ‘तपाईंले कहाँ पढेको ?’ ‘नेपालमा पनि वकिल हुन्छन् र ?’ नेपालमा राम्रो पढ्ने ठाउँ पनि छैन, पढेका मान्छे पनि छैनन् भन्ने सोच छ । धनीहरूको मुलुक हो कि गरिबहरूको भन्ने वर्गीय दृष्टिकोणले विवेकसम्मत बन्न दिँदैन । यो सधैं विचार पुर्‍याउनुपर्ने पक्ष हो ।
हाम्रो सभ्यतालाई बुझ्ने दृष्टिकोण कतिपय पश्चिमीको झन् फरक हुन सक्छ । केही पुरानो कुरा हो । म र मेरा धेरै नजिकका केही साथी कम्बोडियाको सिम्हानुकभिल सहरको समुद्री तटमा बेलुकाको रमाइलो गर्दै थियौं । एक–दुई गिलास चिसो बियर तथा सितन खाइसकेपछि ह्वीस्कीको पालो आयो । कम्बोडिया, भियतनाम, लाओसतिर सिंगै सर्प डुबाइराखेको महँगो ह्वीस्की खाने चलन छ । साथीहरूले मलाई पनि बल गर्दै थिए । म जानीजानी यो विषालु पदार्थ म त खान्नँ, घरमा श्रीमती र साना छोरीहरू छन्, तिमीहरू जस्तो नागा जीवन हो र भनी हाँस्दै पन्छिएँ ।

मेरो डच साथीलाई श्रीमतीले छाडीसकेकी थिइन् । एक जना ब्रिटिस थिए । उनलाई कुनै केटीले जुराएकी थिइनन् । अर्की स्वीडिस थिइन्, मभन्दा केही जेठी तर बिहे गर्ने धैर्य छैन भन्थिन् । अनि फ्रान्समा बसोबास गर्ने सुडानी मूलको मेरो हाकिम थिए । रक्सीले लतपत गर्दै भन्दै थिए, ‘लेट मी फरगेट माई वाइफ एन्ड किड्स । आई डोन्ट वान्ट टु कम्प्लिकेट दिस एन्भाइरमेन्ट ।’ (मलाई मेरा श्रीमती र केटाकेटी बिर्सन देऊ, म यो वातावरणलाई जटिल बनाउन चाहन्नँ) यी सबै असल मान्छे थिए । हामी एउटै हैसियतका मानिन्थ्यौं ।

रात गहिरिँदै जाँदा हामी सबै हल्लाखल्ला गर्न थालिसकेका थियौं । मेरा बंगलादेशी साथी चुरोट खान भर्खर छेउ लागेका थिए । रक्सीले गाँजेकी मेरी स्वीडिस साथी युरोपेली साथीहरूलाई भन्दै थिइन्, ‘एनदर फोर्टी एट आवर्स, देन आई विल बी ब्याक टु सिभिलाइजेसन (अर्को चौबीस घण्टा… अनि म सभ्यतामा फर्किसकेकी हुन्छु ।’ कम्बोडिया जंगली समाज हो भन्ने अर्थमा यो आएको थियो । उनको भनाइपछि सबैले चियर्स भनी गिलास बजारे । त्यसपछि मात्र सबैलाई मेरो (अर्थात् अर्को समकक्षी जंगली मुलुकको) उपस्थितिको अनुभव भयो । उनले भनिन्, ‘सरी विपिन, ठट्टा मात्र हो है ।’ टेबुलमा राखेको मधुरो बत्तीमा उनको अनुहार लज्जित देखिन्थ्यो । मैले ‘नेभर माइन्ड’ भन्दै कुरालाई अन्ततिर लगें । जानेर नजानेर अधिकांश पश्चिमीले हामी जस्ता मुलुकलाई यसै गरी हेर्छन् । असहज रूपमा यस्ता कुरा आउने हुन् ।

सन् २००६ मा म अस्ट्रेलियाको डार्विन सहरमा थिएँ । त्यो साता त्यहाँ ‘नेसनल गेम्स’ हुँदै थियो । मैले बल्लबल्ल होटल पाउन सकें । राति लामखुट्टेले निकै टोक्यो । एउटा मुसो पनि छिरेको रहेछ । बल्लबल्ल भगाएँ । तर राम्ररी सुत्न पाइएन । पैसा भने मैले उत्तिकै तिर्नुपर्‍यो । म होटलको फ्लोर मेनेजरसँग निकै रिसाएँ । ब्रेकफास्ट खाँदै गर्दा एक जना ७५, ८० वर्षको देखिने बूढा म नजिकैको टेबुलमा आएर बसे । उनले म कुन देशको भनी सोधे । मैले नेपाल भनें ।

उनी बेलायतबाट केही दशकअघि त्यहाँ बसाइँ सरेका रहेछन् । कुनै भारतीयले उनलाई ढुट्टो पार्ने गरी ठगेको रहेछ । उनले मसँग भारतीयहरूको निकै कुरा काटे । म कुरा अन्तै लान चाहन्थें । एक त रातिको अनिदो, दोस्रो मसँग असम्बन्धित कुरा । मैले कति गाली गर्छौ पुरानो कुरामा, कति पैसाको कुरो थियो र भनी सोधें । आखिर कुरो १ सय ५० पाउन्डको मात्रै रहेछ । मैले पनि नसोचिकन हाँस्दै भनिदिएँ, ‘कति तिमीहरू मात्र लुट्ने त ? कहिलेकाहीं भारतीयले पेट भर्न खोज्दा यो उमेरसम्म पनि कसरी नबिर्सेको हो ?’

भारतमा स्वतन्त्र हुनुभन्दा तीन–चार वर्षअघि ठूलो खडेरी पर्‍यो । पानीको स्रोत सुक्यो, अन्नबाली भएनन्, बंगालमा २८, ३० लाख गरिबगुरुवा खेर गए । त्यत्रो ठूलो देश, अन्नको अभाव थिएन । रेल चल्थ्यो । खालि अन्न भएको ठाउँबाट नभएको ठाउँमा पुर्‍याउन र खडेरीको मार परेकाहरूलाई समुचित वितरण गर्न जरुरी थियो । तर भारतको ब्रिटिस सरकार त्यसो गर्न तयार थिएन । पगितो मान्छे छन्, अलिअलि मर्छन् नि भन्थे । विन्स्टन चर्चिल बेलायतका प्रधानमन्त्री थिए । दोस्रो विश्वयुद्ध सकिएको थिएन । उनको ‘वार क्याबिनेट’ ले उल्टै यस्तो खबर पठायो, ‘सबै गहुँ थुपारेर राख्नू, युद्धपछि युरोपेलीहरूलाई खान चाहिन्छ ।’ यहाँ मरिरहेका मान्छेबारे उनलाई चासो थिएन । उनी भन्थे रे, ‘खरायोले जस्तो धेरै छाउराछाउरी पाएपछि मर्छन् नि त ।’

भारतीयहरू आफंै मिलेर पनि भोकमरी धान्ने प्रयास गर्न खोज्दा चर्चिलको सरकारले दिएन । अझ मौका छोपी बेलायती व्यापारीहरूले अन्नको भाउ बढाए । अन्तत: भारतको कम्पनी सरकारले यहाँ धेरै मान्छे खेर जान लागे, केही त गर्नै पर्छ होला भनी खबर पठाउँदा चर्चिलले सोधे अरे, ‘धेरै मरे भन्छन्, गान्धी त मरेका छैनन् अहिलेसम्म ।’ ब्रिटिस औपनिवेशिक कालमा भारतमा पटकपटक भोकमरी भयो । तर बेलायतीहरू अन्नबालीको खेती गर्नु हुँदैन, नगदे बालीले पो धेरै पैसा दिन्छ भनी सबैलाई खबरदार गर्दै बसे ।

आधा जीवन बेलायतमा बिताई अस्ट्रेलिया सरेका यी ज्येष्ठ नागरिक चर्चिलका बारेमा अपशब्द सुन्नुपर्दा साह्रै रिसाए । डेढ सय पाउन्ड स्टर्लिङको झोकमा उनी सम्पूर्ण भारतीयको स्तर निर्धारण गर्दै थिए । मैले भनें, ‘तिमीलाई ठग्ने भारतीयले राम्रो काम गरेका होइनन् । तर उनी विश्वयुद्ध बिजेता महान् प्रधानमन्त्री विन्स्टन चर्चिल जस्तो समस्यामूलक होइनन् है ।’ उनी लौरो बोकेर सराप्दै हिँडे । विचरा निर्दोश मान्छे मेरो घानमा परे । तर एउटा कुरा पक्का हो– यी बेल्जियम, जर्मनी, स्पेनदेखि फ्रान्स, इटाली, पोर्चुगल र बेलायतसम्मका सबै साम्राज्यवादी मुलुकहरू हिजो कसरी कमजोर मुलुकहरू लुटेका थियौं भनी सम्झन चाहँदैनन् । भारतको सभ्यता मुगल र अंग्रेज साम्राज्यवादीहरूले नलुटेका भए यस क्षेत्रको सामथ्र्य आज अर्कै हुन्थ्यो कि ?

अफ्रिकी मुलुक घानाको आक्रा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा म दुबईका लागि उड्ने आफ्नो विमानको प्रतीक्षामा थिएँ । बोर्डिङ सुरु भएको थिएन, टर्मिनलको मुखमा एकदमै घुइँचो थियो । फेदतिर खाली ठाउँमा म झ्यालको आड लिएर उभिएको थिएँ । मसँग त्यस्तै अवस्थामा एक अफ्रिकी युवक पनि उभिएका थिए । उनको हातमा कवि रुडयार्ड किपलिङको बायोग्राफी थियो । उनले ‘किम’ भन्ने किपलिङको उपन्यासबारे चर्चा गरे । मध्य एसियामा रुस र ब्रिटेनको रडाकोलाइ आधार बनाएर लेखिएको यो एउटा द्वन्द्वको कथा हो । मैले भनें, ‘किपलिङ भन्ने बित्तिकै म द ह्वाइट म्यान्स बर्डेन भन्ने उनको कविता मात्र सम्झन्छु ।’ त्यसपछि हामी दुवै मजैले हाँस्यौं । उनले भने, ‘कहिलेकाहीं एउटै गलत काम पनि मान्छेको स्टिग्मा (कलंक) भइदिन्छ ।’ भारतमा जन्मिएका किपलिङ सुप्रसिद्ध लेखक थिए र उनले साहित्यमा नोबेल पुरस्कार पनि पाए । तर यो कविता उनलाई महँगो पर्‍यो ।

विवादको जरो श्वेत समुदायले पृथ्वीका अश्वेत समुदायमाथि शासन गर्न नैतिक दायित्व निर्वाह गर्नुपर्छ भन्ने किपलिङको कवितामा अन्तर्निहित साम्राज्यवादी सोचाइ हो । यो उनीहरूको उन्नतिका लागि जरुरी छ भन्ने त्यस कविताले पुष्टि गर्छ । त्यस्तो उपनिवेशमा स्थानीय धर्महरूलाई पनि बिदा गर्नुपर्छ भन्ने तिनताक सोचाइ थियो । रोमन तथा प्रोटेस्टेन्ट धर्महरूको प्रतिस्थापनाले ती ‘असभ्य’ हरूको चाँडो विकास सम्भव हुन्छ भन्ने आशय त्यहाँ छ । त्यसो त अंग्रेजीमा ‘सेभियर कम्प्लेक्स’ (उद्धारकर्ता हुँ भन्ने झूटो अभिमान) भन्ने भनाइ पनि प्रयोगमा छ । कतिपय अमेरिकी र युरोपेलीहरूलाई आजकल खिसी गर्नुपर्‍यो भने अफ्रिका, एसिया तथा अन्यत्रका आलोचकहरूले यही शब्द प्रयोग गरी उडाउँछन् । अमेरिकी लेखक मार्क टवेनले त उबेला प्रत्युत्तरमा कविता नै लेखे । आफ्नो फाइदालाई नैतिक कर्तव्य भनी बुद्ध बनेर हिँड्ने विदेशीहरूको कमी नेपालमा पनि छैन । तर यो विश्वव्यापी समस्या हो । हाम्रो हँसाइको कारण यही थियो ।

धेरै पश्चिमाले यहाँका मान्छे जस्तो संघर्ष गर्नुपरेको हुँदैन । आफूले जानेको कुरामा धेरै बल गर्ने बानीचाहिँ हुन्छ । एक जना अमेरिकीसँगको अर्को अनुभव छ । उनी भर्जिनियाका हुन् । उनको थर जिलेस्पी हो । एक दिन खानपिनपछि चिया गफमा उनले भने, ‘जिलेस्पीहरू सबैको थलो भर्जिनिया नै हो ।’ मैले भने, ‘धेरैजसोको भन न, सबैको किन भन्छौ ?’ संसारको इतिहासमा कुन समुदाय कहाँबाट कहाँ पुगेको छ र हामीले आज पाएको पहिचान हिजोको पहिचानभन्दा कति फरक छ ? ठोकुवा गरेर भन्न सकिँदैन । जिलेस्पीहरू अपवाद नहुन सक्छन् । तर उसले भन्यो, ‘होइन, सबै जिलेस्पीहरू भर्जिनियाकै हुन्छन् ।’

मलाई उसको बलमिच्याइँ प्रस्ट भइसकेको थियो । तैपनि मैले भनें, ‘आयरिस वा इङ्लिस जिलेस्पीहरू पनि हुन्छन् भन्ने मैले पढेको छु ।’ उसले भन्यो, ‘एकदमै नभएको कुरा भन्यौ तिमीले ।’ अनि मैले उसलाई सन् १८१४ मा नालापानीमा भएको नेपाल–अंग्रेज युद्धको कथा सुनाएँ र भनें, ‘गोर्खालीहरूसँगको पहिलो दिनको लडाइँमै रोल्लो जिलेस्पी भन्ने आयरिस मूलका ब्रिटिस मेजर जनरलले वीरगति पाएका थिए । अब मलाई यो नभन कि उनी भर्जिनियाबाट आयरल्यान्ड हुँदै ब्रिटिस फौजमा भर्ना भएका थिए ।’ मेरो अनुहारमा एक निमेष टक्क आँखा अड्याएर हेरेपछि टेबलमा राखेको आफ्नो पाइप र सुर्ती खल्तीमा हाले र उनी बेपत्ता भए ।

प्रोजेक्ट वर्कका सन्दर्भमा एक दिन एक डच साथीले भनिन्, ‘तिमीले बोल्दा फिलिप्स (काल्पनिक नाउँ) ले सधैं खिचलो गर्न खोज्छ ।’ मैले भनें, ‘मलाई त्यस्तो कहिल्यै लागेन ।’ उनले भनिन्, ‘विचार गर, तिमी बोल्दा उसले आफ्नो हात घोप्टो पारी दाहिने कान पछाडि लगेर कुरो नबुझेको जस्तो गर्छ । उसले त्यो जानाजान गरेको हो ।’ फिलिप्स अर्थात् एक अफ्रिकी अमेरिकन । मैले भनें, ‘तिमी महिलाहरू अलि संवेदनशील हुन्छौ ।’ उसले जवाफ दिई, ‘तिमीमा सरलता छ, त्यो उसमा छैन । मलाईचाहिँ त्यस्तो कुरा सहन गाह्रो हुन्छ ।’

अर्को मिटिङमा मैले गोर्खे बुद्धि लगाएँ । फिलिप्सले कुरा राख्दा नबुझिएको वा नसुनिएको जस्तो गरी ठीक त्यसैगरी कान पछाडि हात लगेर देखाएँ । ऊ रन्कियो, ‘ह्वाट ? ह्वाट इज द प्रोब्लम ?’ मैले भनें, ‘द प्रोब्लेम इज विथ यु । आई एम वान्ली रिपिटिङ इट ।’ त्यसपछि सबै साथी गलल हाँसे । उसले भन्यो, ‘मैले त नबुझेर त्यस्तो गरेको हो ।’ मैले पनि ‘नबुझेरै गरेको मैले पनि’ भनें । उसको स्वाभिमान त्यहीँ डल्लियो । तर धेरै अवस्थामा यताका मान्छेलाई उताका मान्छेले गरेको ‘जोक’, कुरा काट्ने तरिका, छेडो हानेको या हाउभाउ बुझ्न गाह्रो पर्छ । यो कतिसम्म गाह्रो हुन्छ भने पूर्वी युरोपकाले समेत पश्चिम युरोपका यस्ता शैली बुझ्न सक्दैनन् ।

एउटा मिटिङमा हामी केही कानुनकर्मी थियौं । फौजदारी न्याय प्रशासनको कुरा हुँदै थियो । म प्रमाणको भार (बर्डेन अफ प्रुफ) सम्बन्धी एउटा मुद्दाको चर्चा गर्दै थिएँ । कानुनशास्त्रअनुसार सामान्यत: फौजदारी मुद्दा छ भने जसले अभियोजन गर्‍यो, उसले नै अपराध प्रमाणित गर्नुपर्छ । आरोपित व्यक्तिले आफू निरपराध (इन्नोसेन्ट) भएको प्रमाणित गर्नु पर्दैन । कानुनले नै अपवादको सिर्जना गरेको छ भने बाहेक नियम यही हो । सम्पत्ति, लेनदेन वा पदसम्बन्धी मुद्दामा जसले बढी प्रमाण जुटाउँछ, उसले मुद्दा जित्ने सम्भावना हुन्छ । अंग्रेजीमा यसलाई ‘डिसिजन बेस्ड अन प्रिपोन्डरेन्स अफ एभिडेन्स’ भनिन्छ । मेरो टिप्पणीपछि एक जना अस्ट्रेलियालीले भने, ‘फौजदारी मुद्दा भए पनि अभियोजन पक्षले आफ्नो प्रमाण प्रस्तुत गरिसकेपछि त्यसको खण्डन गर्ने वा आफ्नो काउन्टर एभिडेन्स दिने कर्तव्य प्रतिवादीको पनि हुन्छ । आएका प्रमाणलाई चुनौती दिने अभिभारा उसकै हो।’ मेरो टिप्पणी थियो, ‘प्रतिवादी आफ्नो प्रतिरक्षामा उभिनु उसको आफ्नो कुरा हो । तर जुनसुकै हालतमा पनि मनासिव माफिकको दुविधाविहीन रूपमा आरोप लगाउनेले आरोप प्रमाणित गर्नुपर्छ । फौजदारी न्यायको सिद्धान्त यो नै हो । नो एक्सेप्सन ।’

यो सानो कुरामा धेरै विवाद भयो । त्यसपछि उनले भने, ‘तिम्रो देशको कुरो भनेको भए ठीकै होला । म बहस गर्दिनँ ।’ उसको कुरा सुनेपछि मैले थाम्न सकिनँ । अनि आफ्नो वालेट टेबलमा राख्दै भनें, ‘लौ ठीकै छ, मेरो वालेटमा ६ सय ५० डलर छ । मेरो देशको कुरा छाडौं । भोलि बिहानको सेसनमा अस्ट्रेलियाको फौजदारी कानुनअन्तर्गत मेरो कुरा गलत हो भनी प्रमाणित गरिदेऊ । यो पैसा तिम्रो । तर गर्न सकेनौ भने मैले जान्या छ ।’ त्यसपछि ऊ त्यहाँबाट हिँड्यो । अर्को दिन पनि आएन । मसँगै बसेकी बेलायती वकिलले भनिन्, ‘लुक, दे आर गुर्खाज । इफ यु डोन्ट मिन वार, डोन्ट फाइट इट ।’ गोर्खाली भए पनि नभए पनि शास्त्रको कुरा गर्ने हो भने अस्त्र छाड्नुपर्छ । अस्ट्रेलियाली हुँदैमा सबै कानुन जानेको हुनुपर्छ भन्ने छैन ।

उटा अर्को फरक प्रसंग छ । मेरो एक बेलायती साथीले मलाई सप्ताहन्तका लागि आफ्नो पाहुना बनाए । उनको घर लंकास्टर सहरदेखि ६०–७० किलोमिटर परको एउटा गाउँमा छ । मसँग भेट गराउन उनले केही गाउँले साथी पनि बोलाएका थिए । उनका झड्केलो छोरीज्वाइँ पनि आएका थिए । उनकी श्रीमतीको त्यही साँझ एउटा चर्चमा ‘जाज’ गाउने कार्यक्रम थियो । उनले मलाई सबैजना जाऔं भनी बल गरिन् । चर्चको ठूलो हलमा हामीले त्यो ‘पर्फर्मेन्स’ हेर्‍यौं । त्यसपछि चर्चका फादरले बाइबलका आधारमा श्रीमान् र श्रीमतीबीचको सम्बन्ध कस्तो हुनुपर्छ भनी प्रवचन दिए । त्यो सक्नेबित्तिकै उनले मञ्चबाट घोषणा गरे, ‘परमेश्वरका कृपाले आज हामीमाझ एक जना अतिथि पनि हुनुहुन्छ । उहाँलाई यो मञ्चमा आई बाइबलबारे आफ्नो ज्ञान हामीमाझ राख्न अनुरोध गर्छु ।’ सबै मान्छे यताउता हेर्दै थिए । म पनि को रहेछन् ती अतिथि भनी बुझ्न खोज्दै थिएँ । ती झड्केली छोरीले हत्केलामा आफ्नो नानी झुन्ड्याउँदै मतिर आएर भनिन्, ‘तपाईंलाई नै बोलाएको हो ।’

यो अप्रत्याशित निम्तो थियो । एउटा त यत्रो ठूलो भीड र दोस्रो बाइबलबारे बोल्नुपर्ने । मैले फादरलाई भनें, ‘तर फादर म त हिन्दु हुँ । फेरि मलाई बाइबलबारे त्यति ज्ञान पनि छैन ।’ उनले भने, ‘यो त झन् हाम्रा लागि सुखद अनुभूति हुन्छ ।’ म फसिसकेको थिएँ । सबै ताली बजाइरहेका थिए । मैले ‘सर्मन अन द माउन्ट’ का बारे कनिकुथी महात्मा गान्धीको दृष्टिकोण राखें । डेविड थुरो र टाल्सटायको सोचलाई कसरी गान्धीले आफ्नो नैतिक र राजनीतिक विचार परिमार्जन गर्न प्रयोग गरे भन्ने व्याख्या गरें । टाल्सटायको ‘ईश्वरको साम्राज्य तिमीभित्रै छ’ (द किङडम अफ गड इज विदिन यु) पढेपछि अहिंसाप्रति उनको विश्वास झन् दह्रो हुन गएको मानिन्छ । मैले त्यहाँ त्यति राम्रो गरे जस्तो मलाई लागेन । तर विदेशी भनेर होला, सबैले मन पराए ।

हामी घर फर्किने बेला ‘जाज’ प्रस्तुत गरेकी मेरो साथीकी श्रीमतीले सोधिन्, ‘तिमीलाई हाम्रो प्रस्तुति कस्तो लाग्यो ?’ मैले ‘राम्रो थियो’ भनें । उनले फेरि सोधिन्, ‘तिमी जाज सुन्न कत्तिको जान्छौ ?’ मैले भनें, ‘हाम्रोमा यस्तो केही छैन । पहिलोपल्ट हो ।’ उनले ‘त्यसो भए त राम्रो लागेन होला ?’ भनिन् ।

मैले कोभेंट गार्डेनमा १८५० मा जंगबहादुर र महारानी भिक्टोरियाबीच भएको संवाद सुनाएँ । ‘तपार्इंले यो गीत बुझ्नुभयो र यति रमाएको ?’ भनी महारानीले सोध्दा जंगबहादुरको जवाफ हुन्छ, ‘आई डु नट अन्डरस्ट्यान्ड द नाइटिंगेल आइदर (बुझ्न त म बुलबुलले गाएको पनि बुझ्दिनँ) ।’ हामी सबै रमाइलो गर्दैगर्दा मेरा साथीलाई कुनै एउटा दारीवालले भन्दै थिए, ‘कहाँदेखि आउँछन्, हाम्रै स्कलरसिपमा यहाँ पढ्छन् अनि हामीलाई पढाएर जान्छन् । यो टोनी ब्लेयरको सरकारले केही गर्छ कि यिनीहरूलाई धपाउन ?’ त्यो भने बिझाउने कुरा थियो ।

धेरै विदेशीका नेपालका यस्ता अनुभव होलान् । तर यो हाम्रो देश हो । यसले जे दिन्छ, त्यो अरू कसैले दिँदैन । पर्यटनको दृष्टिले नेपाल सधैं सुन्दर छ । प्रकृतिले दिएको हामीसँग सबै कुरा छ । संघर्ष गर्नुपर्छ, यसलाई नै राम्रो बनाउनुपर्छ । नेपालीले राम्रो देश खोज्दै हिँड्ने होइन । मैले जति आफ्नो देश र बाँकी संसार देखें, आफ्नो देश जहिले पनि सगरमाथा जस्तै अग्लो र बलियो देखें । हाम्रो चाहना आफ्नो देशको क्षमता, आफ्ना मान्छेको पौरख र उनीहरूको कटिबद्धतालाई बुझ्दै अघि बढ्ने हुनुपर्छ । पश्चिमेलीहरूले नेपाल वा नेपालीलाई जसरी हेरुन् †

(लेखन सहयोग : निर्मल चौधरी)
प्रकाशित : वैशाख २७, २०७७ ०९:४७

प्रायः बुद्धिजीवीभन्दा हामीले बौद्धिकता भएको मान्छे बुझ्छौं। बुद्धिलाई जीवन चलाउनेका रूपमा व्यवसायीकरण गरेपछि बुद्धिजीवी नहुन पनि सक्छ। बुद्धिजीवी भनेको निरन्तर ‘क्रिटिकल थिंकिङ’ राख्ने मान्छे हो। ऊ विवेकले बोल्छ। अध्ययन–अनुसन्धानको ठूलो दायराबाट समाजका समस्याको विश्लेषण गर्छ। यसैका आधारमा जल्दाबल्दा समस्याको समाधान दिन खोज्छ। उसको दृष्टिकोण जित्ने र हार्ने उद्देश्यले राखिएको हुँदैन।

शासन चलाउँदा जसरी ‘क्याबात’ ! भन्दै उसको दृष्टिकोण आएको हुँदैन। उसले मूल्य, मान्यता र आदर्शका कुरा अघि सार्छ। अन्याय र अत्याचारलाई खुलेर राखिदिन्छ। सार्वजनिक बहसको विषयवस्तु बनाउँछ। त्यसैले एउटा बौद्धिक व्यक्तिले राखेको दृष्टिकोणलाई समाजका विभिन्न पक्षले आधिकारिकता दिन्छन्।

विचार गर्नुस् – इमान्युयल कान्ट, सात्र्, नोम चोम्स्की, बर्ट्राण्ड रसेललाई शासक बनाएको भए कति दिन टिक्थे होलान् ? शासन चलाउन बेग्लै क्षमता चाहिन्छ। कान्टको बौद्धिकता पर सार्नुभयो भने दर्शनशास्त्रको कुनै ‘च्याप्टर’ पूरा गर्न सकिँदैन। चोम्स्कीलाई बुझ्नुभएन भने वर्तमान अमेरिकी सोचको सीमितता के हो थाहा हुँदैन। अमेरिकी समाजको पर्दापछाडिका अव्यक्त चेतना के के हुन् बुझ्न सकिंदैन ।

बिहेबटुलो र नैतिकतादेखि युद्ध र शान्तिका बारेमा रसेलको धारणाले दोस्रो विश्वयुद्धताका हरेक साम्राज्यवादी र धार्मिक रुढिग्रस्त शासकलाई प्रभावित गर्थ्यो । तर विन्स्टन चर्चिलको ठाउँमा रसेललाई बेलायतको प्रधानमन्त्री बनाइदिएको भए के दोस्रो विश्वयुद्ध समाप्त हुन सक्थ्यो होला ? बुद्धिजीवीहरूले आफ्नो कित्ताबाट स्वतन्त्र बौद्धिक दृष्टिकोण राख्ने हो। शासन चलाउने होइन। फेरि बुद्धिजीवी भन्दैमा सबै राम्रो बाकसको साँचो उनीहरुसँग हुन्छ भन्नु हुँदैन। ‘क्रिटिकल थट’ बाट शासकहरू जहिल्यै पनि लाभान्वित हुनुपर्छ। तर शासन गर्न अरु गुणहरू पनि चाहिन्छ।

विज्ञ र बौद्धिकता फरक–फरक कुरा हुन सक्छन्। विज्ञ प्रायः विषयगत हुन्छ। जस्तो – कोही व्यक्ति भौतिकशास्त्र, अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र वा नागरिकशास्त्र पढेको वा प्रयोग गरेका विषयसँग सीमित हुन सक्छ। तर बौद्धिकताको परिवेश ठूलो हुन्छ। उसले विविध विषयदेखि मूल्य र मान्यताका आधारभुत पक्षहरू सबैको बारेमा अध्ययन गरेको हुन्छ। ऊ आफ्नो ‘डिसिप्लिन’ भन्दा बाहिर पनि हुन सक्छ।

ठूलो धरातलबाट उसले मानवीय समस्यालाई हेर्दछ। उसमा भाषा, धर्म, संस्कृति, साहित्यदेखि लिएर इतिहास, भूगोल, कूटनीति वा राजनीतिजस्ता सबै पक्षको उत्तिकै रुचि हुन्छ। बौद्धिक व्यक्तिको उपादेयता भनेको ‘क्रिटिकल थट’ हो। क्रिटिकल थट हुने व्यक्तिहरू राम्रो शासक हुन्छन् भन्ने छैन। तर राम्रा शासकले उनीहरूको चुनौती खेपेका हुन्छन्। त्यसले उनीहरूलाई योग्य शासक बन्न मद्दत गर्छ।

नेपाल बुद्धिजीवी फलेफुलेको ठाउँ होइन। अधिकांश पढेलेखेका मानिसको यहाँ ‘करियर’ खोज्ने बानी देखिन्छ। यो स्वाभाविक पनि हो तर यसले क्षमतावान् मान्छेलाई शासककहाँ पुर्‍याउँछ। शासकले भक्तहरूलाई मन पराउँछन । यसकारण बौद्धिक व्यक्ति पनि झोले बन्न पुग्छन्। त्यसबाट पार्टीगत सोचाइ वा ‘पार्टीसन थिंकिङ’ को वीजारोपण हुन्छ। अवसरको खोजीमा रहेका मान्छेले ‘क्रिटिकल थट’ राख्न सक्दैन। शासकले समर्थन खोज्छ। बौद्धिक चुनौती उसलाई मन पर्दैन।

अर्कोतर्फ बौद्धिकलाई पनि लाग्छ भोको पेटले कति दिन ‘क्रिटिकल थट’ राख्ने ? बरु विवेकलाई खोपामा राखी हिँड्यो भने ज्ञान–विज्ञानलाई कमाउने औजारका रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । त्यसैले त हो नि हिजोआज हाम्रा ‘थिंक ट्यांंक’ हरू परामर्श सेवाभन्दा पर जान सकेका छैनन्। हामी सबैमा समस्या छ।

तर यिनै समस्याबीच समाधान खोज्नुपर्छ। स्कुल, कलेज र विश्वविद्यालयहरूलाई स्वायत्त संस्थाको रूपमा विकसित हुन राज्यले प्रशस्त लगानी गर्नुपर्छ। पढ्नेलेख्ने संस्कृति त्यस्ता स्कुल, कलेज र विश्वविद्यालय जस्ता शैक्षिक केन्द्रहरूबाट सार्वजनिक पार्क, सामुदायिक समारोह तथा सामाजिक एवं सांस्कृतिक अभ्यासहरूसम्म पुग्नुपर्छ। फरक विचार र दृष्टिकोण बचाउनुपर्छ। विविधताले वैचारिक शुद्धीकरणलाई पनि मद्दत गर्छ।

हामीकहाँ पत्याएका मान्छेहरू नभएका होइनन्। हिजो पनि बीपी कोइराला, प्रोफेसर यदुनाथ खनाल, ऋषिकेश शाह, योगी नरहरिनाथजस्ता प्रतिभा थिए। स्वामी प्रपन्नाचार्य पनि अद्भुत बौद्धिकताका धनी थिए। तर बौद्धिक व्यक्तिहरूको निर्माण सोचेजस्तो छिटो हुँदैन। हेनेरी किसिन्जर वा अमर्त्य सेन दुवैले लामो जीवन बाँचेका छन्। उनीहरूको बौद्धिकता आज आएर संसारले झिलिमिली देख्ने गरी खुलेको छ।

हिन्दु धर्म र सभ्यताका बारेमा धेरैले बौद्धिक विश्लेषण गरेका छन्। मलाई काँणेको धर्मशास्त्रको इतिहास बेजोड लाग्छ। वास्तवमा हिन्दु दर्शनलाई कर्मकाण्डले धेरै लामो समयदेखि स्वाहा पारेको छ। भारतका रामशरण शर्मा भन्ने विद्वान् थिए, केही वर्षअघि बिते। पूर्वी सभ्यताको बौद्धिकता र यसले खेपेको चुनौतीलाई उनको अध्ययनले नवीनतम् दृष्टिकोण दियो। यसभन्दा अघि पनि सयौंले यसबारेमा लेखेका छन्। तर बौद्धिकताले पनि चुनौती खेप्दै जानुपर्छ। त्यसो भएन भने बौद्धिकतामै टेकेर हिटलर र मुसोलिनी जस्ता व्यक्ति जन्मिन पुग्छन्। उनीहरूमा बौद्धिकता नभएको भए त्यो ठाउँमा पुग्न सक्ने थिएनन्। जुन ठाउँमा उनीहरू पुग्न सके।

तर बौद्धिकतामा धर्म हुन्छ। त्यो भनेको ‘क्रिटिकल थट’ हो। जुन दिन त्यो हार्‍यो, उनीहरू मानव सभ्यताको कलंकको रूपमा स्थापित भए।

(विनोद न्यौपाने संगको कुराकानीमा आधारित)

Year 2005. I was taking part in training for executives in the management of people in Accra, Ghana. There were around 25 executives in the training room all from the United Nations Mission in Liberia. During the warm up session, every executive was asked to share one of his or her memorable experiences in life. I was chosen as the first one to share. Although I was not really prepared, I had to perform as a trainee. And I could think of only one story to tell from my childhood experience that was relevant in the given context.

When I was a ten-year-old child, I joined my grandmother to go to an annual Fulbari Fair, which was about a two-hour walk from my village, Bastipur in the Siraha District. She had nothing to do with the fair as such. All she wanted was to visit the shrine in the jungle where the fair was organized. She took a bath in the wetland nearby and worshiped God. On the first of Baisakh every year, many thousands of people visited the fair for cultural reasons.

My grandmother purchased some sweets and gifts for me, and then insisted that we rush back quickly. I wanted to look around, visit several makeshift shops, and watch the people singing and dancing in the jungle. There were some shows for the children as well. But my grandmother, who never spared her time for such things, was not ready to wander with me. Finally, I found another village boy, Kale Bhujel, a teen already, and I persuaded my grandmother to allow me to stay back with him until the evening. He saw some pennies in my pocket and quickly promised my grandmother to take care of me and return home together.

The idea worked! But after my grandmother left, I lost Kale Dai in the next couple of hours, just as my grandmother had predicted would happen in that crowd. I tried to find him in the crowd, here and there, in different unknown groups. But alas, he was not anywhere. I enjoyed the fair thoroughly, hoping that he would return to pick me up as he had promised my grandmother. But he did not come. The day was falling. I did not find anybody to return with. I was a little thirsty, and I had not a single penny left with me. And I was frightened too. So much for the youngest, pampered grandchild!

Finally, it was dusk, and there was no time to bicker around anymore. I had to go back even though I was alone, and my nerve was failing. Those days, we used to hear stories about the jackals in the field between the Fulbari jungle, Ganeshpur and my village that attacked unaccompanied children. A jackal had bitten Jayanta Giri of my village when he was peeing in the open around the same place sometime back. During the month of April, due to warm weather, snakes came out of their holes occasionally to enjoy the evening air. I had no torch in hand to light the way, but I armed myself with a stick for my defense along with some stones in my pocket. And yet, I was worried about the ghosts on my way. There was a young adult named Gobre Dai in my village, who had died of cholera previous year. He used to harass children when he was alive, and I suspected, he could appear to take revenge on me. My legs were already heavy with fear.

I walked past the first stretch of land with some courage as there was a couple of people still heading towards different villages. After half an hour, there was nobody on the rural road. Before I reached the second stretch of land, after I crossed Ganeshpur Tharu settlements, there were big simal trees hovering over me, where eagles and vultures used to stay. I could hear them now and then. The bats were flying very low. I was alone under the sky. I could not move on at all beyond that point. There was no place to return.

Frighteningly, I was looking around, and I found a buffalo coming towards me. She was frightened and unaccompanied too. She had a big udder and teats, and she was grunting frequently. I was quick to understand that she had lost her calf somewhere and was searching for it. As she came close, I realized that she belonged to Bhaiyalal Kaka at my village. My grandmother used to send me to his house to fetch fresh buffalo milk every morning. Bhaiyalal Kaka had a daughter who was older than me, but she was still unable to milk the buffalo. We used to talk while her father did the milking. Sometimes, I even scratched the buffalo’s throat and dewlap, which she seemed to enjoy.

I was so glad to find an animal that I knew in this frightening evening. It was quite relaxing for me, and my nerves were slowly coming back.

While my fear had disappeared, I still wondered if the buffalo would give me a ride, and I never had that opportunity to ride one before, unlike many other village children had had. We had a couple of cows in our shed, but no buffaloes. I touched the buffalo around her neck, to test her mood. She was alright and responded to my touch. So I quickly took her by the side of a ledge, mounted myself, and jumped on her back. She allowed me to ride on her.

While we consoled each other, we tried to find her calf together. It took another half an hour for us to find her. The calf was almost sick and lying by the side of a pound a little away. I climbed down, helped the calf to stand on her legs, suck her mother’s teats, and we all headed to the village together. The beast knew the way. She was a trustworthy companion, and I was safe with her. In fact, I also started singing a Maithili folk song “Chhote chhote dengba ho bhaiya … !” [“… walking small steps, my brother!”]. I wanted to comfort the buffalo as a buffalo herdsman. But I did not miss the human kind during my beleaguered journey.

I rode the buffalo to my house first, climbed down from her back, and gave her some pats to go back to her place, the Bhaiyalal Kaka’s buffalo shade. I had arrived home safely.

Everybody in my house was worried about me. I recounted how the buffalo brought me home finally. Everybody was surprised. However, my grandmother sighed a sense of relief. She replied, “Animals are predictable, while human beings are not.”

After a few decades I understand what my grandmother tried to convey. Just as a human had abandoned me, an animal had found me, provided comfort, and brought me to safety. Unlike animals, humans are unpredictable, and this is an important shortcoming we must consider in the management of people and institutions.

कृष्णभक्त राई र सुनिता थेगिम लिम्बूद्वारा गाइएको एउटा मिठो गीत छ:

घर राम्रो चुनले, भेडी राम्रो उनले
चोली राम्रो तुनाले, मान्छे राम्रो गुनले

संसारलाई गुन लगाइरहेका राम्रा मान्छे लाखौँ होलान संसारमा। यसै पनि सम्पूर्ण रुपमा नराम्रा मान्छे त कमै हुन्छन्। त्यसैले भनिएको होला – “जुनसुकै बादलमा चाँदीको घेरा हुन्छ।”

सार्वजनिक सरोकारको क्षेत्र ठुलो हुन्छ; तर हाम्रो चासो सामाजिक आर्थिक वा राजनीतिक क्षेत्रसँग सम्बन्धित हो। भौतिक विज्ञान, रसायन शास्त्र, भूगोल, जीवशास्त्र, गणित इत्यादिको कुरा गर्न हाम्रो क्षमताले पुग्दैन। नसुनेको, नबुझेको वा नपढेको कारणले।

हालै बितेका वैज्ञानिक स्टिफेन हकिङ्गले तीन दशकअघि लेखेको ‘अ ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइम’ भन्ने पुस्तक मसँग छ। तर त्यसबेला मैले पढ्न खोज्दा पढ्न सकेको थिएन। उनको मृत्युपछि मीडियामा कस्मोलोजीमा उनको योगदानको चर्चा भएका छन्। ब्रम्हाण्डमा ‘ब्ल्याक होल’ ले दिने विकिरण वा “हकिङ्ग रेडिएसन” उनले पत्ता लगाएका हुन्। तर यी कुराहरु बुझ्न ‘फिजिक्स’ को पृष्ठभूमि चाहिन्छ। हकिङ्ग नास्तिक थिए। उनको भनाइ थियो- विज्ञानका कानून इश्वरले नै कायम गरेका होलान, तर यी कानुन उल्लङ्घन गर्ने कार्यमा इश्वरले हात हाल्दैनन।” हकिङ्गका आफ्ना आधारहरु छन्। विज्ञान पढेकाले उनका कुरा बढी बुझ्नेछन्।

मैले अलिअलि बुझेको छु भन्ने विषयमा पनि “राम्रा मान्छे यी हुन्” भनी भन्दा पनि सुन्नेले ‘क्रिटिकल’ भएर सुन्नु पर्छ। सबैले आफ्नो परिवेशमा कुरा गरेको हुन्छन्। फराकिलो दृस्टिकोण हुदैन। आफ्नो घैंटोभन्दा धेरै पानी कसैले बोक्न सक्दैन। दाबी पुग्ने धेरै हुन्छन्। उत्कृष्ट को हुन् भन्न सकिँदैन। ठूलो ‘पुल’ मा ‘स्याम्पलिंग’ गर्न पनि गाह्रो हुन्छ। यसमा जोखिम धेरै हुन्छ। सहि मान्छेलाई अन्याय हुन सक्छ।

अलेक्ज्यान्डर फ्लेमिङले मान्छेमा जैविक संक्रमण रोक्ने एन्टिबायोटिकको आविष्कार नगरेको भए वा लुइ पास्चरले हैजा, टिबी वा दादुरा जस्ता सोतर पार्ने रोगको भ्याक्सिन पत्ता नलगाएको भए मान्छेको जीवन यति सुरक्षित कसरी हुनसक्थ्यो होला। न यिनीहरुका सालिक बनाइन्छन्, न त यिनका नाममा सडक वा भवनहरु निर्माण हुन्छन्। धेरै राम्रा मान्छेहरु संसारबाट निःशब्द विदा हुन्छन्। उनीहरुको आत्मामा जस खोज्ने व्याकुलता देखिदैन – बाँच्दा पनि; बित्दा पनि।

मलाई स्कुलमा पढेको म्याडम क्युरी र उनका श्रीमान पियर क्युरीको ‘रेडियम’ पत्ता लगाउँदाको कञ्चन संघर्ष यसै कोटीको लाग्दछ। यी वैज्ञानिकहरुको महत्व संसारमा कहिल्यै घट्ने सम्भावना छैन। तर उनीहरुलाई सम्झिने कमै होलान्।

आज संसारमा पढाइ-लेखाइ ‘मास कल्चर’ भइसकेको छ। तर कुरा उस्तै छ। संसारमा एड्स महामारीको रुपमा थियो। क्यान्सर लागेका मान्छे थाहा पाउँदापाउँदै बिदा हुन्थे। उपचार थिएन। हृदयाघात वा ‘स्ट्रोक’ ठूलो जोखिम थिए जीवनको। स्वास्थ्य समस्याहरुको ‘डायग्नोसिस’ चाँडो हुन सक्दैनथ्यो। डिएनए परीक्षण प्रविधि स्थापित भैसकेको थिएन। सामुदायिक स्वास्थ्य भन्ने कुरा राज्यको सोचमा थिएन। रक्सी पसल पाइन्थ्यो, ओखति पसल पाइन्थेन। रक्सी सस्तो थियो, ओखति महँगो थियो। यी विषयहरुमा उन्नति नभएको भए मानव जीवन अहिलेको अवस्थामा पुग्ने थिएन। प्रश्न उठ्दछ- को हुन् ति मान्छेहरु जसले मानव समुदायलाई यतिको गुन लगाए? हामीलाई सोच्ने बुझ्ने फुर्सद छैन। यस्ता मान्छेहरु जुलुस लिएर हिँडदैनन्। परिपञ्च गरेर ख्याति कमाउदैनन्। यिनलाई ठूलो बन्नु पनि छैन।

कानूनको शासन, मानव अधिकार, समाज सुधार, अनिवार्य शिक्षा प्रणाली, कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण, सार्वजनिक आवास- यी सबै विषयहरुमा केही मान्छेले अस्वाभाविक रुपमा योगदान गरेको छन्। संसारमा युद्ध र अशान्ति स्वात्तै घटेको छ। खाद्यान्नको उपलव्धता बढेको छ। शिक्षामा भएका लगानीहरु अतुलनीय रुपमा वृद्धि भएका छन्। सञ्चार क्षेत्रले फड्को मारेको छ। आजका मान्छे सामाजिक सञ्जालबाट अमेरिकी रास्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प, वेलायती प्रधानमन्त्री टेरेजा मे वा जर्मन चान्सलर अन्जेला मर्केलजस्ता शक्तिशाली नेताहरुसँग सम्पर्क गर्न सक्छन्। अब नागरिक हैसियतमा सबैतिर वृद्धि भएको छ।

अहिलेको पारस्परिक सहिष्णुता संसारमा पहिले कहिले थिएन। कसैको योगदान बिना कसरी यी सबै कुरा सम्भव भए त? हामी त्यो योगदानलाई ‘टेकेन फर ग्राण्टेड’ मान्दछौं। त्यसैले तिनको चर्चा परिचर्चा कमै हुन्छ।

भाषा, साहित्य, सौन्दर्य या लालित्यको प्रयोगबाट संसारलाई शक्ति र शौर्य दिने मान्छे पनि छन्। खोज्नु पो गाह्रो काम हो। द्वितीय शताब्दी ई.पू. को महाराष्ट्र भारतमा भेटिएको अजन्ता गुफाहरूको वास्तु, बौद्ध धर्म चित्रण एवं शिल्पकारीताका बारेमा कसलाई जिज्ञासा नहोला? विपी कोइरालाले तिनका बारेमा उल्लेख गर्नुभएको छ। इतिहासमा ति कलाकारहरु आफ्नो कला छोडेर सधैँका लागि विलीन भएर गए। महाकवि लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाले खोज्न सके यहीं नेपालमा वाग्नर कोदाली खन्दै होलान, शेक्सपियर हलो जोत्दै होलान; टेन्निसन् र टर्नर भेडा चराउँदै होलान् वा सोक्रेटिज गुफामा घोत्लिरहेका होलान् भनेका छन्। देवकोटालाई यिनका कथा संसारले सुनेकै छैन, यहाँका साहित्य लेखिएकै छैनन भन्ने लाग्थ्यो। आजकै संसारको पनि यथार्थ यही नै हो।

केही अत्यधिक रुपमा चर्चा पाएका राम्रा मान्छेहरु पनि छन् संसारमा। माइक्रोसफ्टका संस्थापक बिल गेट्स वा व्यापारी र उद्योगपतिका रुपमा प्रशिद्ध वारेन बफेट दानवीर मानिन्छन्। उनीहरुको लगानीमा सामाजिक एवं आर्थिक रुपान्तरणका लागि संसारमा धेरै काम भएका छन्। शिक्षा र स्वास्थ्यमा उनीहरुको ठुलो सहयोग छ – खासगरी विकासोन्मुख मुलुकहरुमा। त्यसैले उनीहरुको धन र मन दुवैमा संसारले गौरव गर्दछ। स्टिभ जब्स चाँडै बिते। उमेर नपुग्दै उनले “फादर अफ डिजिटल रिभोल्युसन्” को सम्मान पाए। मार्क जुकर्वर्ग पनि “इन्टरनेट बुम” का लागि ठूला व्यक्ति मानिन्छन्। अब फेसबुकबिनाको संसारको परिकल्पना गर्न सकिँदैन। यो उनको सिर्जना हो। संसारले उनीहरुलाई दिएको आदर खेर गएको छैन।

राजनीतिमा मलाई लाग्छ अहिले बाँचेका नेताहरुमा बराक ओबामा सम्भवत: सबैभन्दा ठूला र सफल नेता हुन्। मैले क्षमताको मात्र कुरा गरेको होइन। मूल्य, मान्यता र चरित्रको पनि कुरा गरेको हो। परिवर्तनका लागि अर्कालाई पर्खेर हुँदैन। आफुले खोजेको परिवर्तनको वाहक आफै बन्न सक्नु पर्दछ भन्ने उनको विश्वासमा सबैको समर्थन हुनुपर्दछ। मैले उनलाई चिनेको सन् २००४ मा उनले डेमोक्रेटिक पार्टीको नेसनल कन्भेन्सनमा दिएको भाषणबाट हो। एउटा नेताले रास्ट्रको विवेक कसरी निर्माण गर्दछ- त्यसमा हेर्न सकिन्छ। ओबामा विवेकप्रधान शास्त्रप्रेरित आधुनिक व्यक्ति हुन्। यसै रोहमा उनी कथित कालाजातिका भए पनि अमेरिकाका राष्ट्रपति हुन सके। अमेरिकाले यस्तो दार्शनिक नेतृत्व अब पाउला नपाउला। तर उनी असल राजनीतिका ‘मोडेल’ रहिरहनेछन्।

मलाई दलाइ लामा पनि राम्रो लाग्दछन। मैले ल्हासास्थित उनको पोटाला दरबार दुइपटक घुमेको छु। राजनीतिमा उनी कति सफल होलान हेर्न बाँकी छ। उनको उमेरले धुरी चढिसकेको छ। उनी असफल हुनुहुदैन। तर उनले ‘टिबेट्न बुद्धिज्म” लाइ सम्पूर्ण विश्वमा आध्यात्मिक नेतृत्व दिएका छन्। असल व्यक्तित्व र संस्कृतिका स्वामी हुन् दलाइ लामा। उनी मलाइ बुद्धदुत जस्ता लाग्छन्। उनको जीवनकालमै चीनसँगको उनको समस्याको समाधान हुन सकोस् भन्ने मेरो शुभेक्षा छ।

मलाइ रुसका भ्लादिमिर पुटिन पनि राम्रो लाग्दछन्। पुटिन बलिया नभएको भए रुसको मानचित्र कायम रहन सक्ने थिएन। युरोप अशान्त हुन सक्थ्यो। रुस तथा चीन बलियो हुनु संसारको राजनीतिक स्थिरताका लागि आवश्यक छ। चीनका सी चिन्पिंग त मलाई झनै पराक्रमी लाग्छन। पोहोर चिनिया राजदूतले मलाइ सीले लेखेको “द गभर्नांस अफ चाइना” भन्ने एउटा किताब दिनुभएको थियो। सीले लेखेका रहेछन “गभर्निंग ए बिग कन्ट्री इज एज डेलिकेट एज फ्राईङ्ग अ स्मल फिस।”

पुटिनको समस्या पनि त्यहि होला। उनीहरुले आफ्नो देस राम्रोसँग चलाएका छन्; तर ती दुवै नेता प्रजातान्त्रिक कित्तामा अलि कम्जोर देखिन्छन्। यसमा उनीहरुले प्रगति गरुन्। तर राष्ट्रवादको कुरा हाम्रा नेताहरुले उनीहरुसँग सिक्नु। देश बोक्ने विशाल व्यक्तित्वहरु।

हरिबहादुर रंजितले गाउनुभएको एउटा पुरानो गीत छ कसैलाई पनि आफ्नो तन्नेरी उमेर सम्झाई दिने खालको- “बालाजुमाथि हो नि नारान साइँली र माइलीका ताँती; एउटी आउँछु भन्थी रेशमी चुल्ठो बाटी।” रञ्जित को हुन् के हुन् मलाई कत्ति थाहा छैन। यो एउटै गीतको स्वरले मैले उनको राम्रो ‘रेटिङ्ग’ गरेको छु। उबेलाका जर्मन कम्पोजर बिथोवेन वा अस्ट्रियाका मोजार्टको संगीतको कुरा म जस्तोले के बुझ्ला। बुझ्ने त हरिभक्त कटुवाल वा रञ्जितजस्तालाई नै हो। राम्रो लाग्नु नलाग्नु नितान्त व्यक्तिगत कुरा पनि हुनसक्दो रहेछ नि त।

स्व. गणेश राज शर्मा नेपालको कानुन क्षेत्रको राम्रो मान्छे लाग्छ मलाई। उहाँको एउटा भनाइ थियो- “राम्रो मान्छे पाउने गार्‍हो! कुनै मान्छे हाम्रो सोचाइको कम्तीमा ६० प्रतिशत वा त्यो भन्दा बढी राम्रो छ भने राम्रो मान्नु पर्दछ, संगत गर्दा हुन्छ।’ यो व्यवहारोपयोगी सल्लाह हो। त्यस्तै मलाई कानुनमा ट्रेनिङ गर्ने अर्का असल मान्छे हुनुहुन्थ्यो- सुशील कुमार सिन्हा। ‘कोही नराम्रो भए आफूलाई छ; त्यस्तासँग परै बस्नु पर्छ किन टाउको दुखाउने?” भन्ने उहाँको सोच थियो।

अघिल्लोको व्यक्तित्व सार्वजनिक प्रकृतिको थियो; पछिल्लोले आफूलाई व्यवशायिक सीमाभन्दा बाहिर जान दिनु भएन। यसबाट के बुझिन्छ भने राम्रो भन्ने कुरा आफूलाई कहाँ उभ्याउने भन्ने दृष्टिकोणमा पनि भर पर्दो रहेछ।

(प्रस्तुति: उमेश गौतम)
चैत्र २७, २०७४ मा प्रकाशित

सभ्यता भनेको के हो ? व्याख्या गर्न गाह्रो छ। विल डुरान्टले यसबारे १३ भोल्युमको विवेचना लेखे। बृहत् व्याख्या। सभ्यताको इतिहास। त्यतिले नपुगेर त्यसको ‘समरी’ पनि लेखे। कुरा सकिएन।

‘सभ्यता’ भन्दा मानव समाजको सकारात्मक, प्रगतिशील र समावेशी विकासको स्थितिलाई बुझ्नुपर्छ। सभ्य समाज प्रायः उन्नत खेती, फैलिएको उद्योग र लामो दूरीको व्यापार, व्यावसायिक विशेषज्ञता र सहरीकरणतर्फ उन्मुख हुन्छ।

विकसित यातायात व्यवस्था, लेखन, मापनका मानकहरू, कानुन प्रणाली, कला, गणित र वैज्ञानिक आविस्कारको स्थितिले पनि सभ्यतालाई देखाउँछ।

सभ्यता र संस्कृति उस्तैउस्तै लाग्छ। तर सभ्यतामा भौतिक पक्ष प्रधान हुन्छ। संस्कृतिमा महत्व राख्ने वैचारिक पक्षले हो। पढ्ने लेख्ने समाजले चाँडो उन्नति गरेको छ। सबै राम्रा कुरा यसैसँग जोडिन्छन्। सभ्यतालाई यसैले आधार दिन्छ।

सभ्यताको कुरा गर्दा गुरु स्यामुअल हन्टिङटन र चेला फ्रान्सिस फुकुयामाको कुरा मिल्दैन। चेलाले दाबी गरे— पश्चिमी उदार प्रजातन्त्र मानव जातिको सामाजिक सांस्कृतिक विकासको अन्तिम बिन्दु हो। सरकारको अन्तिम स्वरूप उदार प्रजातन्त्रले नै दिन्छ भन्थे उनी । सोभियत संघ अशान्त देखिँदै थियो। अब कम्युनिज्म तुहिँदैछ भन्ने उनको निष्कर्ष थियो त्यसबेलाको।

उता गुरुको सोचाइ फरक थियो। उनले पनि एउटा नामुद पुस्तक लेखे, ‘द क्ल्यास अफ सिभिलाइजेसन।’ उनको प्रतिदाबी थियो। उदारवादी प्रजातन्त्र खतरामा छ। उनले भने, ‘सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचानको आन्दोलनले शीतयुद्धपछिको संसारलाई आक्रान्त पार्नेछ।’ कुरा नमिलेजस्तो लाग्छ, तर सभ्यतालाई चुनौती दिने यी दुवै ‘ट्रेन्ड’ छन् संसारमा।

राम्रा कुरा कति छन् कति ! सबै राम्रा कुरा पढ्न सकिँदैन। तिनलाई अनुभव गर्न समय चाहिन्छ। एउटा कुरा गर्न सकियो भने अर्को कुरो छुट्छ। जे गर्न पाइयो त्यो राम्रै गरें भन्नुपर्छ। यस्तै हो। तर लेखपढ नगर्ने समाज सभ्य रहिरहन सक्दैन।

बोल्नु जति सजिलो केही हुँदैन। बोले जति लेख्न पाए लेखाइले भकारी भरिन्थ्यो होला। घरघरमै भकारी हुन्थ्यो तर त्यस्तो हुँदैन। त्यस्तै खँदिलो बोलाइ धेरैजसो पढाइलेखाइ वा व्यक्तिगत अनुभव वा रचनात्मक सोचाइसँग सम्बन्धित छ। यो पनि सित्तैमा पाइँदैन। समय खर्च गर्नुपर्छ।

यसो गर्न नसक्दा हाम्रो समाजका धेरै ‘फोक ट्रेडिसन’ हरू हराएर गएका छन्। उसबेलाका कुरा सुन्न उसबेलाको मान्छे खोज्नुपर्ने बाध्यता भएको छ। कति कुरा अब इतिहासमा विलिन भइसके। कोट्याउन खोजे पनि केही हात लाग्दैन। हाम्रोमा लेखनको सभ्यता ढिलो गरी विकास भएकाले यस्तो भएको हो।

सभ्यताको क्षेत्र धेरै फराकिलो छ। के पढ्ने भन्ने कुरा पनि आआफ्नो स्वाद हो। कसैलाई साहित्य मन पर्छ, कसैलाई इतिहास वा भूगोल। विज्ञान र प्रविधिमा रुचि राख्ने जमात पनि ठूलो छ। विकासे पढाइ पनि कतिलाई मीठो लाग्छ। विषयगत वा व्यवसायगत पढाइ त बाध्यता नै हो। तर रमाइलो भएन र ज्ञानको भोक मेटिएन भने कसैलाई पढ्ने कुरामा रुचि हुँदैन।

लेखपढ गर्ने चलन युरोपमा चौधौं शताब्दीदेखि निरन्तर विकसित हुँदै आएको छ। यो एउटा सांस्कृतिक आन्दोलनकै रूपमा स्थापित भयो। यो आन्दोलन इटलीदेखि सुरु भएर युरोपभरि फैलियो। शिक्षामा क्रमशः तर आमूल सुधार हुन थाल्यो। यसै कारण हरेक क्षेत्रमा मान्छेको सोचमा पनि परिवर्तन हुन थाल्यो।

‘ओडिसी’ वा ‘इलियाड’ लेख्ने प्राचीन ग्रिक लेखक होमरले कविता लेखी बयान गरेको तात्कालिक समाज र आजका फुकुयामा वा अमर्त्य सेनले विश्लेषण गरेको समाज दुवै राम्रा कुराले टिकेको हो। नराम्रा कुरा लुकाइएको छैन, राम्रा कुरा छोडिएका छैनन्। सामाजिक विकास यसैगरी हुन्छ। यो प्रक्रियाले सभ्यता निर्माण हुने हो।

रामराज्य भनेको कथाको कुरा हो। राम कथामा पनि पात्र र घटनाले यसैलाई पुष्टि गर्छ। राम्रा पनि हुन्छन् र नराम्रा पनि हुन्छन्। महाभारतमा पनि त्यही हो। असभ्यता भएन भने सभ्यता देखिँदैन।

सभ्यतामा नैतिक पक्ष बलियो भएन भने जस्तोसुकै सभ्यता पनि बरालिन थाल्छ। त्यसैले इतिहासमा ठूलाठूला सभ्यता हराएर गएका पनि छन्। मेसोपोटामिया, इजिप्ट, ग्रिस, रोम इत्यादिका आदि सभ्यता प्रमाण छोडेकाले अहिले पनि चर्चामा छन्। हामीले थाहै नपाई कतिपय सभ्यता इतिहासमा विलिन भए होलान्।

नेपालको प्राचीनताले हाम्रो सभ्यताको प्राचीनतालाई सम्झाउँछ। नेपाली जातिको बानिबेहोरा, धर्म–संस्कृति, जीवन पद्धति इत्यादिका कारणले मलाई कहिल्यै लघुताभास भएन। लन्डन र न्युयोर्कजस्ता सहरमा माग्ने, ठग्ने र चोर्ने देखेकै हो। युरोप, अमेरिका र अस्ट्रेलियामा रहेको जातिवाद हेर्दा यो कसरी रहन सक्यो होला ?

एकजना ‘बेगाला’ भन्ने थर भएका एउटा भारतीय भाइले मलाई भने: “तपाईमा यहाँका मान्छेको ‘सोफिस्टिकेसन’ आइसकेको छैन I आएको भए आजको अंग्रेजहरुको नश्लवाद्को प्रमाण म संग माग्नु हुन्थेन I” वास्तवमा त्यसबेला म त्यतिसारो बुझ्दिनथें I अबचाहिं म बुझ्दछु जस्तो लाग्छ I

वर्ड्स वर्थले एउटा कवितामा भन्छन्— ‘मीठो बास्ना चल्ने फूल लजालु र नम्र हुन्छन् नै’। जातिवाद र नश्लवादमा त्यो नरमपना हुँदैन।

क्वालालम्पुरमा ट्विन टावर हेर्दाहेर्दै कुनै फन्टुसले मेरो वालेट थुतिसकेको थियो। दुबईमा रमजान वा यस्तै चाडपर्वका बेला मैले कहिल्यै नखाने चुइगम श्रीमतीको लहैलहैमा खाँदा झन्डै कुटाइ खानुपरेको। मुस्लिमहरुको बर्तको दिन रहेछ I कति असहिष्णुता ?

गिनीबाट लाइबेरियातर्फ छिर्न खोज्दाको कठोर अनुभव छ मलाई। गिनीका फ्रेन्चभाषी सीमारक्षकले घुस दिने पैसा नबोकी किन हिँड्छस् ? भनी झन्डै बेपत्ता पारेका। त्यो दैत्याकार मान्छे कसैका लागि पनि सातो लिने खालको थियो। बंगलादेशका शान्ति सेनाका जवानले बचाए।

विसंगति पनि सभ्यताका पाटा हुन्। साहित्यमा बाँच्छन्। पारिजातको उपन्यास ‘शिरीषको फूल’ नेपाली साहित्यमा चम्किलो उदाहरण हो। शिरीषको फूल झर्न लागेका बेला उपन्यासको ‘क्लाइमेक्स’ हो। उपन्यासका नायक ‘रिटायर्ड’ सैनिक हुन्छन्। उनी कठोर स्वभावका प्रेमी हुन्छन्। यसैबेला उसलाई अन्ततः आफ्नो चरित्रको भयानकता अनुभव हुन्छ, तर उसले माफी माग्ने समय पाउँदैन। ऊ जसको अपराधी थियो उसको मृत्यु भइसकेको हुन्छ। उसले स्विकार्छ एकोहोरो प्रेम अत्याचार हो भनेर।

हरेक समाजमा राम्रानराम्रा कुरा हुन्छन्। सभ्यता राम्रा कुराको सम्पदा हो। राम्रा कुराको हिसाब गर्दा नेपाल पछाडि पर्दैन तर अगाडि कसरी बढ्ने भन्ने मुख्य प्रश्न हो। पुर्खाको ताउले सभ्यता बचाउन सकिँदैन। आफैंले परिश्रम गर्नुपर्छ। 

२०७२ बैशाख ११ शुक्रबार / हालै भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले विदेशी भूमिमा गई भारत बुद्धभूमि भएको उल्लेख गर्दै हिँडेकोमा धेरै नेपालीहरू आक्रोशित भएको देखियो। विशेषगरी सामाजिक सञ्जालमा यसको चर्को प्रतिवाद भइरहेको छ। जापान जाँदा जसरी उहाँले सो दाबी गर्नुभयो, त्यसैगरी हाल जर्मनी र फ्रान्स जाँदा पनि गरेको पाइएको छ। त्यसैले यो केवल भाषागत रूपमा चिप्लिएको कुरा मात्र होइन।

प्रधानमन्त्री मोदीको औपचारिक ट्वीटर एकाउन्टमा पनि भारतले भिक्षा माग्दै हिँड्ने दिन गएको र अब अन्तर्राष्ट्रिय जगतले गान्धी र बुद्धको भूमिलाई उसको यथोचित हक प्रदान गर्नुपर्छ भन्ने आशयको ट्वीट गरिएको थियो। अंग्रेजीमा ठ्याक्कै भन्दा त्यहाँ ‘दिस इज द अपच्र्युनिटी टु गिभ द ल्यान्ड अफ महात्मा गान्धी एन्ड लर्ड बुद्ध इटस् ड्यु’ भन्ने भाखा परेको छ। अत: यहाँ प्रधानमन्त्री मोदीको मनोविज्ञान के हो भनी विश्लेषण गरिरहनु परेन। नेपालको संविधानसभामा केही महिनाअघि बुद्ध नेपालमा जन्मिएका हुन् भनी उहाँले दिएको भाषण केवल तत्कालका लागि नेपालीको मन जित्नेसम्मको उद्देश्यले आएको थियो भनी बुझ्न गाह्रो छैन। तर यो शैली प्रधानमन्त्री मोदीको मात्र होइन। उहाँले पुरानो भारतीय परम्परालाई निर्वाहसम्म गरेको हो।

यस लेखमा उठाउन खोजिएको प्रश्न अर्कै छ। नेपाली जनतालाई भगवान बुद्ध नेपालमा जन्मेका हुन् वा उनी वंशजका नाताले नेपाली नागरिक थिए भन्ने कुराको प्रमाणपत्र किन भारतबाट चाहिएको हो? यस्तो प्रमाणपत्र माग्नुपर्ने नेपालीको बाध्यता के हो र यस्तो प्रमाणपत्र दिनसक्ने भारतको क्षमता के छ र? सबैलाई थाहा छ, बुद्ध कहाँ जन्मेका हुन्। केवल लुम्बिनीको विद्यमानता मात्र होइन, सबै प्रमाण यदि छन् भने नेपालकै पक्षमा छन्। अशोक स्तम्भ र त्यहाँ उल्लेखित हरफहरू ताजै छन्। त्यसैले जुन कुरा आफैंमा प्रमाणित छ, त्यसका लागि कसैको प्रमाणपत्र खोज्नु जरुरी छैन। मूल प्रश्न बुद्ध नेपालमा जन्मिएता पनि के नेपाली जातिले आफ्नो क्षमता र सामथ्र्यअनुसार बुद्धलाई नेपालमा स्थापित गर्न सकेको छ त? के त्यस्तो इज्जत बुद्धभूमिले बुद्धलाई दियो? भन्ने हो। यो इज्जत दिन नसकेकै कारणले नेपालीहरू बुद्धको जन्म कहाँ भयो भन्ने आधारमा बहसमा भाग लिनुपर्ने अवस्था आएको हो।

नेपालको बौद्ध सम्पदाका बारेमा ऐतिहासिककालदेखि आजसम्म प्रशस्त लेखिएको छ। नेपाली र नेवारीमा लेखिएका अत्यन्त मौलिक बौद्ध साहित्य प्राचीनकालदेखि नै उपलब्ध छ। नेपालका लागि तात्कालीन बेलायती राजदूत ब्रायन हडज्सन (१८०१-१८९४) लगायतका अठारौं र उन्नाईसौं शताब्दीका विभिन्न विद्वानले बेलैमा तिनको संकलन र सुरक्षा व्यवस्था गरिदिएकाले आजको पिँढीले यो साहित्य हेर्न र पढ्न पाएको छ। त्यसबाहेक पनि एभी स्मिथ, एफ एम मुलर, फुहरर, बुहलर, एलए वाडेल वा सिल्भाँ लेभीलगायतले नेपालको बुद्ध परम्परा वा हिन्दु वा बुद्धको मिश्रित छँटाको बारेमा लेखेर नेपाललाई विश्वप्रसिद्ध बनाइदिए। एट्किन्सन र सिल्भाँ लेभीले अरूभन्दा पनि बढी बुद्ध परम्पराको सामाजिक र सांस्कृतिक पक्षबारे लेखेका छन्। सिल्भाँ लेभीले लेखेको द हिस्ट्री अफ द हिन्दु किंग्डम र पण्डित डा. भगवानलाल इन्द्रजीका लेखोटहरूले आज पनि नेपाली पहिचान खोज्नेलाई राम्रो खुराक दिन सक्छन्। नेपालमा यो विद्वत परम्पराले नेतृत्व लिनसक्ने गरी अगाडि बढ्न पाएन। किन यस्तो भयो? नेपालीले मनन गर्नुपर्छ।

बुद्ध जन्मिएर मात्र नेपाल बुद्धमय हुन सक्दैन थियो। त्यसरी पगरी पाइँदैन। त्यसका लागि नेपाल वा नेपालीले कति लगानी गरे? त्यो महत्त्वपूर्ण हो। नेपालमा आजसम्म नेपाल सरकारले सरकारी खर्चमा मुलुकभरि थुप्रै भवन बनाएको छ। कतिवटा भवन बुद्धका नाममा अर्पण गरियो? कतिवटा सडक, सार्वजनिक पार्क, चोक, पौवा र पानीपँधेरालगायत सामाजिक कल्याणकारी कार्य बुद्धका नाममा भए? के महाकालीदेखि मेचीसम्म ऐतिहासिक कालमा बनेका मन्दिर, स्तुप र गुम्बाको अभिलेख नेपाल सरकारसँग छ? बुद्ध दर्शन, धर्म, संस्कृति वा यीसँग सम्बन्धित ललितकला, वा स्तुकला, संगीत र संस्कारहरूको स्थितिलाई सुधार गर्न कसले के गरेको छ र? कहाँकहाँ सरकारले संरक्षणको प्रयास गर्‍यो? यी सबै प्रश्नले बुद्ध वा नेपाली बौद्ध परम्पराको स्वामित्व कसले लिने भन्ने प्रश्न उठाइरहने छ? त्यस्तो प्रश्नलाई निस्तेज गर्न र आजका दिनमा पनि बुद्धप्रति आमनेपालीलाई गौरवान्वित तुल्याउन विशेष रूपमा कहिँकतै कुनै काम कुनै स्तरमा नेपालमा भएको देखिँदैन।

आमनेपालीमा बुद्धका बारेमा धेरै उच्चस्तरको स्नेह छ भन्नेमा शंका गर्नुपर्ने कुनै ठाउँ छैन। त्यसैले बुद्धका नाममा उनीहरू कुटपीट वा लडाइँ गर्न तयार हुन्छन्। तर लाटो स्नेहले केही पनि हुँदैन। आफ्नो सामाजिक वा सांस्कृतिक जीवनमा बुद्ध जन्मभूमिलाई त्यसको हैसियत बमोजिमको व्यवहार गर्न नेपाली समुदाय जहिल्यै पनि चुकेकै छ। पुर्खाबाट पाएको बौद्ध सम्पदालाई निरन्तरता दिन के गरेका छन् र नेपालीले? यो प्रश्नको जवाफ हरेक नेपालीले खोज्नुपर्छ। लुम्बिनी वा बौद्ध विश्वविद्यालयको सुस्त विकासले या त नेपालीको क्षमतामा प्रश्न उठाउँछ, या उनीहरूको प्रतिबद्धतामा। बुद्धको जुन महिमा छ, त्यो केवल बुद्धमार्गी धर्मको कुरामात्र होइन। यसको सांस्कृतिक पक्ष पनि छ। कति नेपालीले बुद्धको फोटो आफ्नो घरमा झुन्ड्याएका छन्? आफ्नो घरबाहिरको चोक र बजारमा भएका बुद्धस्थलको संरक्षणमा कसले कतिको योगदान गरेको छ? कहाँ कति नयाँ र सिर्जनात्मक कामकारबाही भएका छन्। के बुद्ध गौरव स्थापित गर्न नेपालमा दिपावली गरिन्छ? नेपाली समाजको यी सबै कुराका लागि भूमिका नै कति रह्यो र? के यी प्रश्नहरूको बारेमा प्रधानमन्त्री मोदीसँग असन्तुष्ट आमनेपाली र विशेषगरी युवा पिँढीले सोच्नु पर्दैन?

नेपालमा हालका वर्षहरूमा सबैभन्दा अभद्र किसिमको खेलवाड नेपाली ललितकला, संगीत र वास्तुकलामा भएको छ। काठमाडौं उपत्यका र सम्पूर्ण नेपाल आफ्नो अलग कलाकारिताका कारण यस क्षेत्रका अन्य देशहरू भन्दा फरक पहिचान बनाउन सफल भएको थियो। नेपाली कालिगढहरू नेपाली कलाका कारणले दक्षिण र उत्तरतर्फका विभिन्न राज्य पुग्न सकेका थिए। करिब २०३५, ०३६ सालतिरसम्म पनि उपत्यका र छेउछाउका क्षेत्रमा अनुपम सुन्दरता भएका नेपाली पुराना दरबार, घर, धर्मशाला, फाल्चा र चोक छ्याप्छ्याप्ति देखिन्थे। सरकारी, गुठी सञ्चालित वा सर्वसाधारणकै भए पनि त्यस्तो कलासम्पदाको संरक्षणका लागि कतैबाट किन प्रयास भएन? नेपालमै विकास भएको पगोडा शैलीका आदि परम्परागत पाटीपौवा, घर, दरबार प्राय: सबै ढले। तीसँगसँगै एउटा सभ्यता पनि ढल्यो। आज काठमाडौं दक्षिण एसियाको एउटा अव्यवस्थित सहर जस्तो लाग्दछ। नेपाल सरकारले चाहेको भए काठमाडौंको ऐतिहासिक मौलिकता दुईचारवटा पुराना दरबारमा मात्र सीमित हुने थिएन। नेपाल सरकारले बनाएको एउटा मात्र कानुनले पनि त्यो सबै ऐतिहासिक सम्पदा आज मौलिक रूपमा जस्ताको तस्तै कायम रहन सक्दथ्यो। काठमाडौं उपत्यका र पहाडी खण्डका लगभग सबै पुराना सहरको ऐतिहासिक मापदण्डलाई छोडी हिँड्न नदिएको भए ती सबै सहर सांस्कृतिक धरोहरका रूपमा भविष्यका लागि सुरक्षित रहने थियो। आज पनि जेजति सम्पदा बाँकी छन्, चाहे ती सरकारी हुन् वा निजी, तिनको राष्ट्रियकरण गरेर वा आवश्यक जनसहभागिता समेत प्राप्त गरी संरक्षण गर्न सकिन्छ।

गाँठी कुरा के हो भने भगवान बुद्धलाई राष्ट्रिय गौरव वा सामाजिक रुपान्तरणका लागि नेपालमा कहिल्यै प्रयोग गरिएन। बुद्ध आफैंमा भयंकर परिवर्तनकारी मानिन्छन्। समाज रुपान्तरणको ठूलो एजेन्डा उनीसँग थियो। त्यसैको बलका कारणले उनको शेषपछिको लामो अवधिपछि मात्र उनका सम्झनामा शास्त्र लेखिन्छन्। नेपालमै पनि बुद्ध शिक्षा वा दर्शनका बारेमा संस्कृत र नेवारी भाषामा सयौं साहित्य लेखिएका छन्। तिनका बारेमा आमनेपालीमा स्कुल, कलेज र शिक्षालयहरूमा चर्चासम्म हुँदैन। बेलैमा बुद्ध परम्पराका मौलिक महत्त्वका दिनहरूमा दिपावली गर्ने चलन चलाइदिएको भए बुद्ध सम्पदा हरेक नेपालीको विवेक भएर बाँच्ने थियो। यदि ब्रायन हडसन जस्ता केही युरोपियनहरूले बेलैमा नेपाल आई नेपाली राष्ट्रका यी सम्पदालाई संकलन र अभिलेखीकरण गर्ने र तिनको महत्त्वलाई संसारभरि चर्चित गराइदिने कार्य नभएको भए सम्भवत:आजको पिँढीले यसका बारेमा कुनै जानकारी पनि पाउन सक्ने थिएन।

नेपालको उच्च हिमाली क्षेत्रको बौद्ध परम्परा आज पनि यो देशको सबैभन्दा उत्कृष्ट सांस्कृतिक सम्पदा हो। उच्च हिमाली क्षेत्रका नेपाली जातिहरू तथा उनीहरूले कोरेको स्थानीय पहिचन यो परम्पराका बाहक रहेका छन्। हिमालयको हावा, पानी र जीवनपद्धतिसँग मिसिएर माटो छोडेको यो परम्परा संसारमा कतै पाइँदैन। यो बौद्ध परम्परामा नेपाल तिब्बत र भुटानभन्दा कम छैन। यो परम्पराको झल्को लद्दाख, हिमाचल प्रदेश, सिक्किम र अरुणान्चल क्षेत्रमा पनि छ। बाँकी सबैले संवद्र्धन गरेका छन्, नेपाल ओरालो लागेको छ। नेवार बुद्ध परम्परा आफैंमा अद्वितीय छ। यो सम्पदा तिब्बतेली परम्पराभन्दा पुरानो मात्र होइन, अनुपम पनि छ। तिब्बतले नेपालबाट धेरै कुरा सिक्यो। विशेषगरी बज्रयानको प्रवाह त यतैबाट भएको हो। महायानमा पनि नेपालीपनको आफ्नो लगानी छ। उनीहरूले यसलाई जोगाएका छन्। इज्जत पनि दिएका छन्। साम्यवादी चिनियाँ साम्राज्यले पनि यसको महत्त्व बुझ्यो। तर नेपालले यसलाई जोगाउन र यसको निरन्तर श्रीवृद्धि गर्नका लागि के गर्‍यो भन्ने प्रश्न सान्दर्भिक छैन र?

नेपालका हिमाली भेगको आफ्नोपन र संगठित हिन्दु तथा बुद्ध परम्परा राज्यको संरक्षण नपाएको तथा प्रतिद्वन्द्वीको सिर्जना भएका कारणले क्षय हुँदैछ। स्थानीय जनताको प्रतिरोध गर्ने क्षमता छैन। जुन रूपमा यो सम्पदाको क्षय हुँदैछ, त्यो हृदयविदारक नै छ। सम्पूर्ण हिमाली क्षेत्र हिन्दु तथा बुद्ध परम्पराको खुला संग्रहालय हो। ढ्यांग्रो ठटाउने लोकसंस्कृतिदेखि डाँग्रे भकाउने प्रचलनहरू नेपालको सांस्कृतिक सम्पदा पनि हो। यो संग्रहालय पर्वतारोहणलगायतका नेपालको पर्यटन व्यवसायमा ठूलो अर्थ राख्छ। यसलाई नजोगाउने हो भने कश्मीर लद्दाखदेखि भुटानसम्मका महत्त्वपूर्ण पर्यटकीय क्षेत्रका रूपमा रहेको नेपाल हिमवत्खण्डको प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता समाप्त भएर जानेछ। कुन धर्म मान्ने भन्ने अधिकार हरेकलाई प्राप्त छ। तर संगठित रूपमा गरिने धर्म प्रचार र पैसाको हिंसात्मक प्रयोगलाई नेपाली निमुखाहरूका हितमा नियमन नगर्ने हो भने आफ्नो स्थानीय धार्मिक-सांस्कृतिक सम्पदा सदाका लागि लोप हुनेछन्। नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाउपरको चढाइलाई नेपालले रोक्नुपर्छ। यसै पनि नेपाल पक्षराष्ट्र भएको सांस्कृतिक सम्पदासम्बन्धी युनेस्को महासन्धिअन्तर्गत यो सम्पदालाई कायम राख्ने नेपालको नैसर्गिक हक नै हो। कति नेपालीले यसका बारेमा लेखेका बोलेका छन्? के नेपाल सरकारको यस सम्बन्धमा कुनै कर्तव्य छैन?

फ्रान्सेली लेखक सिल्भाँ लेभीका अनुसार स्कन्द पुराणमा पशुपतिका बारेमा लेखिएको नेपाल माहात्म्यमा शिवकी पत्नी पार्वतीले भनेकी छन्-यस अद्वितीय मुलुकमा बुद्धलाई पूजा गर्नु भनेको शिवलाई पूजा गर्नु हो। नेपाल माहात्म्यमा विष्णुको अवतारका रूपमा बुद्धको पूजा गर्ने विधिविधान छ। सिल्भाँ लेभीका भनाइमा यो एउटा राजनीतिक गोटीचाल मात्र होइन। यस देशमा यस देशमा बुद्धको ठूलो सम्मान छ। उनले लेखेका छन्-‘नेपाल माहात्म्य बनारसका एकजना पण्डितलाई देखाउँदा उनले भने हो त्यहाँ (नेपालमा) बुद्ध प्रभावशाली छन्’ (तत्र बुद्ध: प्रभावती ।।) श्री ३ महाराजको भत्ता खाएर नेपालमै बस्ने एकजना बंगाली पण्डितले एउटा पाण्डुलिपि सिल्भाँ लेभीलाई दिन ल्याउँदा भनेका थिए – बुद्धको कृपाले तपाईंले मसँग सोध्नुभयो। पशुपतिको कृपाले मैले यो पाएँ। (यद् भवताम् बुद्ध: प्रसादात् अभीष्ठम्, तन् मया पशुपति प्रसादात् लब्धं।।) यो राष्ट्रिय चरित्र आज कहाँ पुग्न गयो? यसको लेखाजोखा कसले गर्ने?

अधिकांश हिमवत् खण्डमा हिन्दु र बुद्ध परम्पराले एकअर्कालाई प्रभावित गर्दै संयुक्त संस्कृतिको निर्माण गर्दै अगाडि बढेको हो। कतिपय अवस्थामा यी एकअर्काभन्दा फरक देखिन्छन् भने अन्य अवस्थामा यी परिपूरक भइसकेका छन्। यसमा किरात धर्म र परम्पराको पनि मिश्रण छ। यो सामूहिकताले नेपाललाई केवल अलग पहिचान मात्र दिँदैन, मौलिकता पनि दिन्छ। त्यसलाई कायम राख्नु नेपालको सुदूर भविष्यका लागि पनि जरुरी छ। धार्मिक रूपमा नेपाललाई अलग बाटोमा लैजाने प्रयासलाई प्रतिरोध गर्नुपर्छ। यो प्रतिरोध नपुगेकाले नेपालको आफ्ना धार्मिक परम्परा अब समाप्त हुँदै जाँदैछन् ।

अहिले पनि चनाखो हुन सकिन्छ। नेपालको सांस्कृतिक निधिलाई कानुन बनाएर संरक्षण गर्न सकिन्छ। यस क्षेत्रमा चाहिने लगानीका लागि उपयुक्त वातावरण दिने खालको कानुन नेपालमा कहिल्यै बन्दै बनेन। यसका साथसाथै ऐतिहासिक मन्दिर, चैत्य र गुम्बाको संरक्षणका लागि पनि सरकारले निजी क्षेत्रसँग सहभागिता खोज्नुपर्ने आवश्यकता भइसकेको छ। नेपालसँग इतिहास छ। यसलाई वर्तमान बनाउने जिम्मेवारी आजका नेपालीको हो।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा प्रधानमन्त्री मोदीले बुद्ध भारतमा जन्मिएको मान्नुहुन्छ भने मान्नुहोस्। यसै पनि ईश्वरको कुनै पनि अवधारणा राजनीतिक सीमानामा सीमित हुँदैन। यसबाट चिन्ता गर्नुपर्ने केही छैन। तर नेपालको बुद्ध सम्पदा समाप्त हुन लाग्यो भन्नेमा आजको पिँढीले चिन्ता लिइदियो र यसका लागि आमनेपालीले गर्नुपर्ने कामकारबाहीका सम्बन्धमा स्पष्टता दिने हो भने आज जेजस्तो भए पनि भोलिका दिनमा कुनै मोदीले बुद्ध भारतमा जन्मिएका हुन् भनी दाबी गर्न सक्ने छैनन्। भारतले चाहेर पनि बुद्धमय हुन सक्दैन। नेपालमा इतिहासलाई जीवित तुल्याउने प्रचुर आधार आज पनि छन्। आफ्नो अकर्मण्यता, असक्षमता वा लघुताभाष अरूलाई थोपरेर नेपालमा बुद्ध स्थापित हुन सक्दैनन्।नेपाललाई बुद्धमय बनाउनुपर्छ। यसका लागि इतिहास आफैंमा ठूलो सम्पदा हो। त्यस्तै नेपालीपन सहितको हिन्दु धर्म तथा संस्कृतिका बारेमा पनि त्यही मापदण्ड लागू हुन्छ।

(अधिकारी संवैधानिक कानुनका विज्ञ हुन्।)

(Photo: https://www.allnepal.com/travel_info/lumbini/)