कुरुक्षेत्रमा युद्ध शुरू गर्न नसकी किंकर्तव्यविमूढ बनेका अर्जुनलाई प्रेरित गर्दै कृष्णले ‘निष्काम कर्म’ बारे भन्छन्–
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भुर्मा ते संगोऽस्त्वकर्मणि।।
अर्थात् ‘कर्म गर्नुमा नै तिम्रो अधिकार छ, त्यसको फलमा होइन। यसैले फल पाउने दृष्टिले कर्म नगर र फलको आशा विना कर्म किन गरूँ भन्ने पनि नसोच।’
कृष्णका अनुसार, युद्ध क्षत्रियको प्रमुख कर्तव्य हो। युद्ध गरेर क्षत्रियहरूले आततायीबाट पीडितहरूलाई रक्षा गर्नुपर्छ। यो शुभ कर्म हो। कर्म गर्दै जाने हो। फलको आसक्ति राख्नु हुँदैन। परिणामबारे सोचेर कर्म गर्ने कुरामा कमी आउनु हुँदैन।
कृष्णको उपदेश अनुसार कर्ममा मन लगाउने तथा यसको सफलता वा असफलता जे भए पनि समभाव राख्ने दृष्टिकोणले मात्र मनुष्यलाई निष्काम कर्मप्रति प्रेरित गर्दछ। यसैलाई कर्मयोग भनिन्छ। यो नै प्रकृतिको नियम हो। प्रकृति सधैं कर्मशील रहन्छ। अतः कृष्ण भन्दछन्, ‘न हि कश्चित् क्षणमपि जातु नितष्ठव्यकर्मकृत्।’ अर्थात् कुनै पनि मान्छे कुनै पनि अवस्थामा क्षणभर पनि कर्म नगरी रहन सक्दैन; किनभने प्रकृतिले सबै प्राणीबाट प्रकृतिजन्य गुण कर्म गराउँदछ। बीपी कोइरालाको विचारमा गीताको यो कर्मयोग दर्शन खोक्रो छ। बीपीले यसलाई आध्यात्मिक तर्ककै आधारमा टिप्पणी गरेका छन्।
बीपी भन्दछन्, “यस तर्कको उत्तरमा भन्न सकिन्छ कि असल कामको सम्पादनको उदाहरण किन नलिनु निष्काम कर्मको व्याख्या गर्दा? मलाई त्यसो हुनाले लाग्छ– मुख्य प्रश्न निष्काम कर्ममा सकाम कर्मको छैन, जति कि असल या खराब कर्मको विभेद निर्धारणमा छ। मुख्यतः प्रश्न नैतिक छ। समस्या छ– असल र खराबलाई छुट्याउने। गीतामा यसको उल्लेख छैन।”
अठारौं शताब्दीका जर्मन दार्शनिक एवं नीतिशास्त्री इम्मानुएल कान्टले ‘कर्म’ शब्दको साटो कर्तव्य शब्दको प्रयोग गरेर यस्तै मिल्दोजुल्दो अवधारणा अगाडि सारेका छन्। उनको ‘ड्युटी फर द सेक अफ ड्युटी’ भन्ने भावको तात्पर्य यही हो। कान्टको नीतिशास्त्र अनुसार, आन्तरिक रूपले एक शुभ सङ्कल्प नै शुभ कार्य हो। एउटा कार्य तब मात्र शुभ हुन सक्छ, जब कर्तव्य सम्झेर नैतिक नियमहरूको पालन गरिन्छ। कान्टको नैतिक नियमको संरचनाको केन्द्रबिन्दु सुस्पष्ट आज्ञा वा कर्तव्यादेश (क्याटेगरिकल इम्परेटिभ) हो, जो सबै मानिसमा उनीहरूको हित र इच्छालाई ध्यान नदिई समान रूपले लागू हुन्छ। यो दृष्टिकोण निष्काम कर्मको दर्शनभन्दा निकै फरक हो।
गीता अनुसार, निष्काम कर्ममा कामना प्रबल हुँदैन। कुनै पनि कर्ममा आफ्नो हित र स्वार्थ बलियो नहुनुको तात्पर्य मानवीय संवेदनाहरू सही एवं प्रबल रूपमा प्रकट हुन्छन्। यस्तो अवस्थामा व्यक्ति संवेदनशील हुन जान्छ। अपरिचितलाई सहयोग गर्नु, प्रकृतिको सेवा गर्नु, परमात्माको ध्यानमा बस्नु, भगवान्को पूजा गर्नु तर केही पनि नमाग्नु, कुनै दीनहीनलाई मद्दत गर्नु जस्ता थुप्रै काम छन्, जसबाट निष्काम भावनाको सिर्जना हुन्छ। मसिनो गरी हेर्दा यसबाट के अर्थ लाग्छ भने कर्मस्थलमा मनुष्य निमित्त मात्र हो, गर्ने/गराउने अरू नै छन्। आफूलाई केवल माध्यम सम्झिनुपर्दछ। अपेक्षारहित बस्नुपर्दछ। नाफा वा घाटाको विचार मनमा ल्याउन भएन।
आफ्नो जेलजीवनको मूल्याङ्कन गर्दा बीपीलाई आफू जुन गम्भीर स्थितिमा छन्, जीवनका तात्त्विक प्रश्नहरूलाई राम्रोसँग विचार गर्न जरुरी रहेको लाग्दछ। उनी भन्दछन्, “मौलिक प्रश्न जीवनको छ गीताको कर्मयोग दर्शनका प्रति– निष्काम कर्म के परस्परविरोधी शब्दयुक्त उक्ति ‘कन्ट्रडिक्सन इन टर्म्स’ होइन र? कर्ममा किन कामना छैन भन्ने? कर्मको वाहक शक्ति (ड्राइभिङ फोर्स) कामना हो, जसलाई ‘प्यासन’ भने पनि हुन्छ। फल प्राप्तिको कामना या ठूलो चाहना शक्ति छ र यदि मानिलिऊँ, केवल बुद्धिलाई नै त्यो शक्ति या तत्त्व बनाउनुपर्छ, जसले कार्यमा हामीलाई अग्रसर गराओस् न कि फल प्राप्तिको कामनाले, तब प्रश्न आउँछ (यदि यो सम्भव भए पनि) किन? किन ‘प्यासन’ बाट सम्पन्न भएको काम बुद्धिबाट सम्पन्न भएको कामभन्दा गर्हित (निन्दित) छ? बुद्धिबाट प्रेरित भएर होस् चाहे ‘प्यासन’ को कामबाट हत्या त हत्या हो, परस्त्रीगमन परस्त्रीगमन हो, महाभारत महाभारत हो। यो भन्न सकिन्छ कि निष्काम कार्यरतता प्रभावकारी हुन्छ वासना सहितको कार्यभन्दा। अर्को शब्दमा यदि हिटलरले वासनामा आएर यहूदीहरूलाई मारेको भए त्यति निपुणतासँग ६० लाखको सजिलै नरसंहार हुने थिएन।”
बीपीको सोचाइमा क्रोधको झोकमा तरबार लिएर या बन्दूक-पिस्तोल उठाएर निर्बाध रूपमा मार्न थालेको भए पनि हिटलरको हातबाट सयौं हजार यहूदी मासिने थिए। कामनाजनित अपराधहरू कुशल रूपमा सम्पादन हुँदैनन्। त्यसको अकुशल सम्पादनले केही मानवताको रक्षा गर्छ। प्रभावशाली रूपमा अपराधको कार्यान्वयन गरेर र अपराध संयन्त्रलाई लाए-अह्राएर यो गर्न सकिंदैन। उनी भन्दछन्, “यस तर्कको उत्तरमा भन्न सकिन्छ कि असल कामको सम्पादनको उदाहरण किन नलिनु निष्काम कर्मको व्याख्या गर्दा? मलाई त्यसो हुनाले लाग्छ– मुख्य प्रश्न निष्काम कर्ममा सकाम कर्मको छैन, जति कि असल या खराब कर्मको विभेद निर्धारणमा छ। मुख्यतः प्रश्न नैतिक छ। समस्या छ– असल र खराबलाई छुट्याउने। गीतामा यसको उल्लेख छैन। (गीताले) केवल यति भनेको छ– गर्ने गराउने म हुँ (ईश्वर हो), मानिस त निमित्त मात्र हो। असल खराब छुट्याइरहने काम छैन मानिसलाई। फल प्राप्ति त्यागेर काम गर्ने जिम्मा मात्रै मैले (ईश्वरले) दिएको छु मानिसलाई।”
आवेगमा आएर गरेको कर्मभन्दा कामनारहित भएर गरेको काम धेरै सफल र प्रभावशाली हुन्छ भन्ने कुरामा बीपीको समर्थन देखिन्छ। यस अर्थमा उनी गीताले ठूलो मनोवैज्ञानिक सत्यको प्रतिपादन गरेको नै मान्दछन्। तर, यो पर्याप्त छैन। उनको भनाइमा पहिले कुनै काम असल हो कि खराब हो भन्ने टुङ्गो लाग्नुपर्दछ।
आवेगमा आएर गरेको कर्मभन्दा कामना रहित भएर गरेको काम धेरै सफल र प्रभावशाली हुन्छ भन्ने कुरामा बीपीको समर्थन देखिन्छ। यस अर्थमा उनी गीताले ठूलो मनोवैज्ञानिक सत्यको प्रतिपादन गरेको नै मान्दछन्। तर, यो पर्याप्त छैन। उनको भनाइमा पहिले कुनै काम असल हो कि खराब हो भन्ने टुङ्गो लाग्नुपर्दछ। असल र खराब कामको अन्तर निर्धारण नगरी कामका सम्बन्धमा अघि बढ्नु घोडाको अगाडि बग्गी राख्नु जस्तो हो। यो सन्दर्भमा उनी कडा रूपमा प्रस्तुत हुन्छन्, ”गीताको योगले मानिसमा अनन्त कार्यक्षमता आउन सक्छ, ईश्वर हुन सक्छ त्यो, तर जबसम्म त्यसले आफ्नो शक्तिको प्रयोगको लक्ष्य निर्धारित गर्दैन, उसको शक्ति सम्पन्नता अर्थहीन हुन्छ, र यदि शक्ति प्रयोगको लक्ष्य निर्धारण नगरेर कार्यमा प्रविष्ट हुन्छ भने उसको शक्ति सम्पन्नताको खतरा पनि उत्तिकै मात्रामा भयङ्कर तथा अनन्त हुन्छ। त्यसो हुनाले मलाई मुख्य प्रश्न लाग्छ– के कुरो असल हो, के कुरो खराब हो त्यसको निर्धारणको प्रश्न। यो नैतिक प्रश्न हो।” कान्ट र कृष्णबीचको सोचाइको अन्तर पनि यही हो।
यस्तो नैतिक प्रश्न सम्बन्धमा गीतामा हिन्दू दर्शनले विचार नपुर्याएको भने होइन। बीपीले गीतामा विचार पुर्याएकै देखेका छन्। उनी भन्दछन्, “हिन्दू दर्शन मूलतः अपार्थिव दर्शन हो– ‘गड ओरिएन्टेड’ तथा परमात्मामा स्थापित। यसको लक्ष्य जीवन नभएर मोक्ष छ। तसर्थ, यसको दृष्टिमा त्यस्ता सबै कर्म असल हुन् जसले परामार्थ (मोक्ष) सपार्दछ।” यस्तो दर्शनमा बीपी शरीर र आत्मा, संसार र परमार्थ, जीवन र मोक्षको द्वन्द्व निहित छ भन्ने मान्दछन्। त्यसैले यस द्वन्द्वमा आत्मा, परमार्थ र मोक्षको सुरक्षा, तिनीहरूको पोषण साथै संसार र शरीर तत्त्वको मूल्य ह्रासमा पनि जोर छ। त्यसो हुनाले हिन्दू दर्शनको दृष्टिमा नैतिकता– जसको मूल्याङ्कन समाज वा मानव सम्बन्धको समष्टिगत आधारमा हुन्छ, महत्त्व दिइएको छैन। बीपीको ठोकुवा छ, “हिन्दू दर्शन तसर्थ ‘अमोरल’ छ। असल कार्य तथा खराब कार्यको विवेचना संसारको स्तरमा यसले गर्दैन। गीताको कर्मवादी दर्शनमा शक्ति सम्पन्नताको मात्र जोड दिइएको छ – माध्यममा मात्र, उद्देश्यमा होइन, यदि उद्देश्यलाई सामाजिक अर्थमा लिने हो भने।”
उपर्युक्त विश्लेषणले ‘निष्काम कर्म’ को दर्शनलाई कमजोर धरातलमा उभ्याउँछ। यसलाई असङ्गतिपूर्ण भन्ने बीपीको अर्को तर्क पनि छ, “या त यो भन्नुपर्छ कि कर्म गर्नका लागि गर्नुपर्छ- ‘एक्सन फर एक्सन्स शेक’, त्यसको अर्को कुनै लक्ष्य छैन। यस्तो तर्क युक्तिसङ्गत लाग्दैन, किनभने हेतुरहित कार्य निरर्थक भएकाले त्यसमा मानिस किन प्रवृत्त हुने? यदि कार्यको कुनै हेतु छ, लक्ष्य प्राप्तिमा सफलता या विफलताको प्रभाव मानिसमा पर्छ पर्छ। भोजन, भोजन गर्नलाई मात्र हो भने त कुरै भएन, तर यदि भोजन जीवनधारण हेतुले गर्ने हो भने त्यस कार्यको असर नपरी रहँदैन। सफलता र असफलताको माप लिनैपर्दछ। कुनै कामको लेखाजोखा र त्यही माप कामनाको प्रारम्भ हो। त्यसो हुनाले निष्कामको अर्थमा एकदम निष्काम हो या त्यो एउटा निरर्थक शब्दाडम्बर हो। निष्काम कर्मको अर्थ निष्कर्ष हो भने तर्कको युक्तिसङ्गत बुझेर हिन्दू दर्शनले अर्को पक्ष पनि लिएको छ– त्यो हो सन्न्यास, जसको अर्थ पूर्ण कर्म–निवृत्ति (टोटल एब्स्टेन्सन फ्रम वर्क) हो। तर, सन्न्यास दर्शन पनि तर्कको असङ्गतिले पीडित छ। पूर्ण कर्म निवृत्तिको अर्थ हो जीवनबाट मुक्ति, मृत्यु।” त्यसो हो भने निष्काम कर्मको दलिल कसरी सही हुन सक्दछ?
कर्म अपरिहार्य छ। यो बाध्यता पनि हो। बाँच्नका लागि मात्र पनि केही न्यूनतम कर्म गर्नैपर्छ। बीपी स्पष्ट गर्दछन्, “सन्न्यासीहरूले क्षुधा निवारण गर्न माग्ने वृत्ति लिएका छन्। माग्नु पनि कर्म हो र यदि नमागेर पनि वटवृक्ष तल बसेको सन्न्यासीले भोजन पाउँछ भने पनि उसका लागि चाहिने त्यो अल्प भोजन प्राप्त गर्न अरू कतिले कार्यरत हुनैपर्छ– किसानले कमसेकम अन्न त उब्जाइदिनुपर्यो र गृहिणीले त्यस अन्नलाई पकाएर सन्न्यासीको निकट पुर्याइदिनुपर्यो। सन्न्यासीको निष्कर्मताको आधार अरू अनेकानेक प्राणीहरुको आफ्नो आवश्यकताभन्दा बढी गर्नुपरेको कर्म हुन जान्छ। त्यसो हुनाले सन्न्यासको सिद्धान्त या त एकदम युक्तिसङ्गत छैन, या त्यो मृत्यु दर्शन हो, जुन दर्शनले जीवनलाई कुनै प्रकारको सहायता उपलब्ध गराउन सक्तैन। तर्कको दृष्टिबाट भने सन्न्यास युक्तिसङ्गत छ, मोक्षको सर्वोपरि लक्ष्यको सिद्धान्तसँग जो हिन्दू दर्शनको मुख्य वस्तु हो, तर बाँच्नका लागि दर्शन चाहिएको छ, मर्नका लागि होइन।”
गीताको कर्मयोग दर्शनको खोक्रोपनबारे बीपी कोइरालाले ‘मोदिआइन’ उपन्यासमा पनि चर्चा गरेका छन्। पाण्डवहरू वीर योद्धा थिए, तर उनीहरू धर्म र नैतिकताको सीमामा बस्न चाहन्थे। कौरवसँग युद्ध हुँदा कृष्णले पाण्डवहरूलाई जुनसुकै हालतमा युद्ध जित्नेतर्फ प्रेरित गरे। त्यस क्रममा भएका कतिपय घटना दुष्कर्म थिए। कृष्णको अस्वाभाविक प्रभावका कारण पाण्डवहरू यसलाई सहज रूपमा लिन बाध्य भए।
गीताको कर्मयोग दर्शनको खोक्रोपनबारे बीपी कोइरालाले उनको लघु उपन्यास मोदिआइनमा पनि चर्चा गरेका छन्। पाण्डवहरू वीर योद्धा थिए। उनीहरूसँग कौरव पक्षसँग जति हातहतियार र सेना थिएन। तर, उनीहरू धर्म र नैतिकताको सीमामा बस्न चाहन्थे। विशेष गरी अर्जुन विभिन्न कारणले युद्ध गर्न चाहँदैनथे। तथापि, कृष्णको प्रेरणामा पाण्डव तथा कौरवबीच भीषण युद्ध भयो। कृष्णले पाण्डवहरूलाई जुनसुकै हालतमा युद्ध जित्नेतर्फ प्रेरित गरे। शिखण्डीलाई ढाल बनाएर महावीर भीष्मलाई परास्त गरियो। गुरु द्रोणलाई उनका छोरा अश्वत्थामाको हत्या भयो भन्ने मिथ्या खबरबाट कमजोर पारी नि:शस्त्र हुन बाध्य गरियो। कर्णलाई पाण्डवहरू उनैका भाइ हुन् भनी कमजोर पारियो। जसका कारण आफ्नो सामर्थ्य भए पनि उनी युधिष्ठिर, भीम, नकुल र सहदेवप्रति कडा हुन सकेनन्। अर्जुनले कर्णलाई र भीमले दुर्योधनलाई युद्ध आचारसंहिता उल्लंघन गरेर भए पनि हत्या गरे। यी सबै कृत्य दुष्कर्म थिए। कृष्णको अस्वाभाविक प्रभावका कारण पाण्डवहरू यसलाई सहज रूपमा लिन बाध्य भए। तर, युद्धको विभीषिका दुइटा परिवारले मात्र भोग्नुपरेन, यो युद्धको प्रभाव सर्वव्यापी थियो।
उसो त कर्मस्थलमा स्वयं कृष्णलाई प्रश्न गर्ने ठाउँ पनि कम देखिंदैन। उनलाई यमुना किनारको नागबस्ती विनाश गरेको आरोप छ। चेदी राज्यका स्वामी शिशुपालले विवाह गर्न लागेको युवतीलाई उनले अपहरण गरे। धेरै गोपिनीसँग उनको सम्बन्ध थियो। क्षत्रिय जातलाई उनी ठूलो मान्दथे। उनले छल गरी भीमका पुत्र घटोत्कच र नागकन्या अहिलवतीका पुत्र बर्बरिकको शिर मागे र लडाइँमा अर्जुनको विजय सुनिश्चित गरे। कृष्णको मार्गदर्शनमा महाभारतको कथित धर्मयुद्ध छलयुद्धमा रूपान्तरण हुन पुग्यो।
वासुदेव कृष्ण ईश्वर थिए। हत्या, हिंसा र नरसंहार विना पनि धर्मयुद्धलाई परिणाम दिन सक्दथे। तर, त्यसतर्फ उनले सोचेको देखिंदैन। वास्तवमा महाभारतको कथामा राम्रा जत्तिकै नराम्रा प्रवृत्ति पनि छन्। त्यसैले बीपीले मोदिआइन उपन्यासकी प्रमुख नारी पात्रको मुखबाट भन्दछन्, “कृष्ण त भगवान् हुन्, उनी हामी मान्छेको प्रेम, भावना र संवेदनालाई किन महत्त्व दिन्थे! उनी त युद्ध गराएर यो सुन्दर मानव संसारलाई क्षतविक्षत पार्न चाहन्छन्।”
‘निष्काम कर्म’ को प्रयोग यति परपीडक कसरी हुन सक्दछ? कर्मयोग दर्शनको यो खोक्रोपनलाई नै बीपीले उजागर गर्न खोजेको देखिन्छ।
