एस. राधाकृष्णनको “हिस्ट्री अफ फिलोसोफी: इस्टर्न एण्ड वेष्टर्नको पाना उघारें। । पढ्न पटक्क मन लागेन । प्रयत्न गर्दा पनि प्लेटोको विचारको तारतम्यलाई बुझ्न सकिँन ।”
“अर्को पाता पल्टाएँ । शोपेन हाउअरले पनि मेरो मस्तिष्कलाई एकाग्रता प्रदान गर्न सकेन ।”
“यी दर्शनका कुराहरु पनि निरर्थक हुन् कि ? आज यो जाडोको बिहानमा एउटा उद्धिग्न मनलाई शान्त गरेर संगठित पार्ने शक्ति यी निरर्थक प्रचार गरिएका विभिन्न दर्शनका मतहरुमा रहेनछ कि ? त्यसो त आज एकाग्रताका अभावमा मनले पुस्तकमा लेखिएका शब्हरुको अर्थ अथवा मर्म ग्रहण गर्न सकेन; तर यदि प्लेटो र शोपेन हाउअरलाई मेरो बुद्धिले ग्रहण गर्न सकेको भए पनि तिनीहरुको मत मतान्तरले मलाई के व्यावहारिक लाभ? यो ज्ञान के नारीको आभूषण जस्तो अभिमान देखाउने वस्तु होइन ? आज मलाई ज्ञानले पनि शान्त्वना दिन सकेको छैन । यसको पनि लोभ मलाई रहेन ।”
“आज रिची काल्डरको एउटा पुस्तक ‘कमान सेन्स एबाउट अ स्टार्विङ्ग ओर्ल्ड’ पढें । सानो पुस्तिकामा वर्तमान समस्या क्षुधाको समस्यामा राम्रोे विचारको प्रतिपादन गरेको छ । उनको भनाइअनुसार, मानवजातिको अहिलेको सबभन्दा ठूलो समस्या जनसंख्याको असाधारण गतिबाट भइरहेको वृद्धि हो । अब २० वर्षमा दुनियाँको आवादी चार अरबसम्म पुग्छ । त्यसो हुनाले, उनको विचारमा, समस्याको गम्भीरता समयको अभावले गर्दा झन् भयकंर हुन आएको छ । यस सम्बन्धमा जुसुकै व्यवस्थाले पनि कालले द्रुतगतिसँग छोप्दै आएको मानव समाजको चरम स्थितिलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ । चुनौती यो होइन कि जनसंख्यामा वृद्धि भएको छ; चुनौतीको गम्भीरता त समयको अभावमा छ समयको अभाव नभएदेखि समस्या त्यति च्यापाच्याप गर्ने थिएन ।” (डिसेम्बर १८, १९६२)
“आजै डेकार्टको डिसकोर्स अन द मेथड भन्ने निबन्धलाई पढ्ने प्रयत्न एकदम असफल रह्यो । मन चञ्चल भइरह्यो । त्यसपछि बोद्लेयाँलाई पढ्ने पनि कोशिश गरें, सकिनँ हुँदा–हुँदा कथामा पनि एकाग्रता ल्याउन सकिनँ । बडो चञ्चल भएको छु । अखबारमात्र कुनै प्रकारले पढ्न सकें ।” (९/३/१९६२)
“आज केही पढ्न मन लागेन । देवेन्द्रले एउटा किताब पठाइदिया रहेछ; आज मैले पाएँ एउटा [इतिहाँसकार आर्नोल्ड] टोयन्बि को र अर्को [कुटनीतिज्ञ] के. पि. यस. मेननको।” (१७/१०/१९६२)
“पढ्ने काममा केवल आजको पत्रपत्रिकाहरु र मनुवेनको आफ्नो संस्मरण (गान्धीजीसँगको अन्तिम दिन) पढें । मनुवेनको संस्मरणमा ठाउँठाउँमा हृदयलाई स्पर्श गर्ने वर्णनहरु छन्, गान्धीको मृत्यु भएको दिनको वर्णन र त्यसको दोस्रो दिनको वर्णनलाई बडो आद्र भाषामा दिएको छ ।” (१९/१० /१९६२)
“एन्काउन्टरमा छापिएको एउटा लामो लेख ‘स्ट्राचिज स्ट्रनगल्ड क्राइ’ पढें – दुई वर्ष पहिले यो लेख छापिएको हो । आज एन्काउन्टरका पुरानाप्रतिहरु हेर्दा यस लेखमा दृष्टि पुग्यो । स्ट्रेची मलाई रोचक लेखक लाग्दछन्, यद्यपि म उनलाई गम्भीर र तीक्ष्ण (इन्क्लुसिभ) लेखकको संज्ञा दिन चाहन्न । त्रिशत (थर्स्ट) मा उनका किताबहरु त्जभ द कमिंग स्ट्रगल फर पावर र यता हालमा उनले लेखेको किताब ‘द थ्योरी एण्ड प्राक्टिस अफ सोसलिज्म’ पढ्दा मलाई उनको प्राञ्जलता (ल्युसिडिटी) ले प्रभाव पार्यो तर उनमा विश्लेषणात्मक दृष्टिको अभाव मलाई खट्किन्छ ।” (२७/१०/१९६२)
“आज पढेको लेखमा पनि सरलता र प्राञ्जलता र विश्लेषणात्मक दृष्टिको अभावका कारण गुणदोष दुवै विद्यमान छन् । शायद मानवसँग सम्बन्ध राख्ने विषयले अभिव्यक्तिको सरलता र प्राञ्जलताको सीमामा आउँदा केही न केही सत्यको अंशलाई त्यागेर आउनुपर्छ । स्ट्रेचीले चार त्यस्ता प्रख्यात लेखकहरुको चर्चा गरेको छन आफ्नो निबन्धमा, जसले साम्यवादको विरुद्ध बडो प्रभावशाली साहित्यको सृजना गरेका छन् – कोस्त्लर, पास्टर्नाक, च्याम्बर्स र अर्वेल ।” (२७/१०/१९६२)
“केन्नानको ‘रसिया एंड द वेष्ट’ भन्ने किताब आजदेखि पढ्न थालें । पढ्ने प्रवृत्ति एकदम छैन ।” [१६ /११। १९६२ ]
“उनको भनाइअनुसार यो साम्यावादविरोधी साहित्य न केवल साम्यवादको विरोध गर्छ, यसले युरोपको रेस्नालिजम (बुद्धिवाद) को पनि विरोध गरेको छ । साम्यवाद युरोपीय बुद्धिवादको एउटा पूर्ण विकसित अभिव्यक्ति भएकोले यी लेखकहरुको प्रतिक्रिया बुद्धिवादविरोधी हुन पुगेको छ भन्ने स्ट्रेचीको विचार छ।
स्ट्रेचीको भनाइअनुसार यी लेखकहरुका दृष्टिमा बुद्धिवादकै गर्भमा त्यस्तो दुगुर्णका बीच लुकेर बसेका छन् जो कालान्तरमा साम्यवादको रुपमा प्रकट हुन्छ, त्यसो हुनाले बुद्धिवाद नै यिनीहरुका लागि त्याज्य हुनगयो । यिनीहरुले यस्तो प्रतिक्रियामा रहस्यवादलाई अँगाल्न पुगे । स्ट्रेचीका अनुसार यी लेखकहरुमध्ये अरवेल मात्र एउटा साहित्यकार भए जो, बृटिश अनुभूतिवाद (एम्पिरिसिजम) को प्रभावमा भएकोले साम्यवाद विरोधको अभिव्यक्ति रहस्यवादी अर्को सीमामा पुगेनन् ।” (२७/१०/१९६२)
“आज रिची काल्डरको एउटा पुस्तक ‘कमन्सेन्स एबाउट अ स्टार्भिङ्ग वोर्ल्ड’ पढें । सानो पुस्तिकामा वर्तमान क्षुधाको समस्यामा राम्रोे विचारको प्रतिपादन गरेको छ । उनको भनाइअनुसार, मानवजातिको अहिलेको सबभन्दा ठूलो समस्या जनसंख्याको असाधारण गतिबाट भइरहेको वृद्धि हो । अब २० वर्षमा दुनियाँको आवादी चार अरबसम्म पुग्छ । त्यसो हुनाले, उनको विचारमा, समस्याको गम्भीरता समयको अभावले गर्दा झन् भयकंर हुन आएको छ । यस सम्बन्धमा जुनसुकै व्यवस्थाले पनि कालले द्रुतगतिसँग छोप्दै आएको मानव समाजको चरम स्थितिलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ । चुनौती यो होइन कि जनसंख्यामा वृद्धि भएको छ; चुनौतीको गम्भीरता त समयको अभावमा छ समयको अभाव नभएदेखि समस्या त्यति च्यापाच्याप गर्ने थिएन ।” [१८/१२/१९६२]
