Category: BP Thoughts

This is the presentation of Constitutional Expert Dr Bipin Adhikari on economic thoughts of Late BP Koirala, organized by Nepal Constitution Foundation on the 1st of January, 2014 as part of Koirala’s Centenary Programme.

नेपालको राष्ट्रवाद एवम् प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका शिखर पुरुष स्व. विश्वेश्वर प्रसाद कोइराला (१९१४–१९८२) अर्थशास्त्री हुनुहुन्थेन । उहाँले अर्थशास्त्र पढ्नुभएको थिएन भन्न खोजिएको होइन । तर वहाँले आफूलाई अर्थशास्त्रीका रुपमा कहिल्यै प्रस्तुत गर्नुभएन । न त आफूमा अलग प्रकारको आर्थिक सोच भएको दाबी गर्नुभयो ।

कोइराला मूलतः राजनेता हुनुहुन्थ्यो । प्रजातान्त्रिक राजनीतिको प्लाटफार्ममा वहाँले आफ्नो राजनीतिक यात्रा सुरु गर्नुभएको थियोे । यो यात्रा मूलतः समाजवादको धरातलमा चलेको थियो । दर्शनशास्त्र, धर्म, संस्कृति, इतिहास, कला एवम् साहित्यमा वहाँको रुचि किशोरवय देखिकै हो । उहाँका आर्थिक सोचहरुलाई यिनै स्रोतहरुका आधारमा बुझ्नु पर्ने हुन्छ ।

अर्थशास्त्री नभए पनि कोइरालाको बोली वचन वा लेखनमा ‘लैसेज फेयर’ वा नियन्त्रणविहीन बजार व्यवस्थाका सनातनी प्रवर्तक एडम स्मिथदेखि द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका व्याख्याता कार्ल माक्र्ससम्म र कार्ल माक्र्सदेखि मानवतामुखी अर्थव्यवस्थाका व्याख्याता इ.एफ.सुमेकरसम्मका विचारहरुको उपस्थिति एवम् विश्वेषण देखिन्छ । यी सबै विद्वानहरु विशुद्ध अर्थशास्त्री भन्दा पनि ‘पोलिटिकल एकोनोमिष्ट’ (राजनैतिक अर्थशास्त्री) को कोटीमा पर्दछन् । यी विद्वानहरुले स्थापित गरेका मूल्य र मान्यताको रोहमा स्व. कोइरालाको कित्ता कुन रहेछ, बुझ्न गाह्रो पर्दैन ।

स्व. कोइरालालाई राजनैतिक अर्थशास्त्रका मान्यताहरु मध्ये कुनै एक कित्तामा उभ्याउन सकिन्छ भन्ने मान्यताका बारेमा अगाडि बढ्दा कोइरालाले राजनीति गरेको समय र सोको पृष्ठभूमिमा देखिएका आर्थिक सोचलाई बुझ्नु पर्ने हुन्छ । अर्थशास्त्रमा बजार उत्पादन, लागत र दक्षता विशिष्टिकरण, माग तथा आपूर्ति, फर्म, अनिश्चितता र क्रिडा सिद्धान्त (गेम थ्योरी), बजारको असफलतालाई आर्थिक रुपमा विश्लेषण गरिन्छ । सार्वजनिक क्षेत्रलाई सुक्ष्म अर्थशास्त्र (माइक्रोइकोनोमिक्स) ले ओगट्दछ भने आर्थिक वृद्धि, व्यापार चक्र, बेरोजगारी, मुद्रास्फिति र मौद्रिक नीति वा वित्तीय नीतिलाई बृहत अर्थशास्त्र (म्याक्रोइकोनोमिक्स) ले ओगट्दछ । कूल ग्राहस्थ आम्दानी र वितरणका कुराहरु पनि यहाँ सम्बन्धित हुन्छ । यो कुरालाई राम्ररी बुझ्न नसक्दा कोइरालाको आर्थिक सोचका बारेमा धेरै सतही टिप्पणी हुन गएका छन् । सामान्य मान्छेलाई बुझाउनका लागि वहाँले दिएका उदाहरणहरुको व्यापक परिवेश के हो भनी नहेर्ने हो भने वहाँको आर्थिक सोच प्रष्ट हुन सक्दैन ।

सर्सर्ती हेर्दा सनातनी नियन्त्रणविहीन बजार व्यवस्था वा ‘लेसेज फेयर इकोनोमी’ का पक्षधर एडम स्मिथ (१७२३–१७९०) अर्थशास्त्रका पिता मानिन्छन् । पछि थोमस रोबर्ट माल्थस (१७६६–१८३४), डेविड रिकार्डो (१७२२–१८२३), जान स्टुआर्ट मिल (१८०६–१८७३) बलियो गरी अगाडि आए । नियन्त्रणविहीन बजार व्यवस्थाकै सेरोफेरोमा यी सबैको योगदान रह्यो । मिलले स्वतन्त्रताको पक्षलाई अत्याधिक बचाउ गरे । यसै विकासको क्रममा श्रम मूल्यको सिद्धान्त वा अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त लिएर कार्ल माक्र्स (१८१८–१८८३) देखा परेका हुन् ।

स्मल इज ब्युटिफुलः अ स्टडी अफ इकोनोमिक्स एज इफ पिपल म्याटर्ड

ऐतिहासिक भौतिकवादका दार्शनिक कार्ल माक्र्सको देहान्तको ३१ वर्षपछि जन्मिनुभएको स्व. कोइरालाले आफ्नो आर्थिक सोचलाई सार्वजनिक गर्दैगर्दा एडम स्मिथको पृष्ठभूमिमा तर अझ बढी विवेकसम्मत् हुँदै अर्थशास्त्रका अवधारणाहरुलाई विकसित गर्दै अगाडि बढेका जोन मेनार्ड किन्स् (१८८३–१९४६), जान हिक्स (१९०४–१९८९), पल सामुएल्सन (१९१५– २००९) तथा फ्रान्को मोदिग्लिआनी (१९१८–२००३) जस्ता त्यसबेलाका ठूला र चर्चित अर्थशास्त्रीहरु संसारमा छाइसकेका थिए । पछिल्ला दुई त वहाँको समवयस्क नै भन्न सकिन्छ । यी सबै दोस्रो विश्वयुद्धपछिका अर्थशास्त्रीहरु हुन् । अमेरिका, बेलायत तथा पश्चिम युरोपमा उनीहरुको जगजगी थियो । त्यसबेलाको ‘न्युजविक’ र ‘टाइम’ जस्ता साप्ताहिक पत्रिकाहरुमा उनीहरुका विचार आइरहन्थे । तर कोइरालाले यी कसैको नाम लिनुभएको सुनिएको छैन ।

नवसनातनी अर्थशास्त्रीमा अल्फ्रेड मार्शल (१८४२–१९२४) पनि पर्दछन् । तर रोजगार, ब्याज र मुद्राको सामान्य सिद्धान्त प्रतिपादन गर्दै १९३७ मा देखापरेका जान मेनार्ड किन्स त्यसताका अर्थशास्त्रमा प्रभावशाली रहे । ‘शिकागो स्कूल अफ इकोनोमिक्स’ स्वतन्त्र बजार व्यवस्थाको वकालत गर्ने क्रममा अग्रपंक्तिमा रह्यो । अर्थशास्त्री मिल्टन फ्रिडम्यान यसका नयाँ ‘डिफेण्डर’ थिए । उनको भनाइमा खुला बजार प्रणाली मूलभूत रुपमा अस्थिर नै रहन्छ । मुद्रा प्रदाय प्रशस्त फैलिँदैन वा संकुचन हुँदैन भने बजारको स्थिति यही नै हो । सन् १९७० को दशक सम्म यिनीहरु संसारमा अत्याधिक नाम चलेका अर्थशास्त्रीहरु हुन् ।

कोइरालाले राजनीति गरेको सन् १९४० को दशक देखि वहाँको जीवनलिला समाप्त हुञ्जेलसम्म अर्थशास्त्रमा विधागत धेरै नयाँ मान्यताहरु स्थापित भए । कतिपय स्थापित मान्यताहरु परिवर्तन हुन पुगे । तिनलाई लक्षित गरेर स्व. कोइरालाले कतै लेखेको वा बोलेको पाइँदैन । तर जुन स्तरको अध्ययनशील कोइराला हुनुहुन्थ्यो र जुन स्तरको राजनैतिक परिवर्तन उहाँले सोच्नु भएको थियो, अर्थशास्त्रका बारेमा उचित दृष्टिकोण स्थापित नगरी अगाडि बढ्न सक्ने अवस्था थिएन ।

कोइरालाले राजनीति सुरु गरेदेखि वहाँका अन्तिम दिनहरुसम्म अर्थराजनीतिका बारेमा लगातार वहाँका दृष्टिकोणहरु आएका छन् । पूँजीवाद तथा साम्यवाद दुवैलाई वहाँले अतिशयोक्तिका रुपमा लिनुभएको छ । वहाँले आफूलाई उभ्याएको कित्ता भनेको समाजवाद नै हो । समाजवादमा पनि वहाँ प्रजातान्त्रिक परिवेशमा एवम् मौलिक हकअधिकारसहित आमनेपाली – विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा बस्ने नेपाली समाजको भलो हुने न्यूनतम आर्थिक कार्यक्रमहरुको पक्षमा देखिनु हुन्थ्यो । समाजवादका लागि न्यूनतम मानकका रुपमा वहाँले उल्लेख गरेका विषयहरुमा एक टुक्रा खेत, हलो–गोरु, दुहुनो गाई, स्थानीय रुपमा उपलब्ध बालबालिका पढ्ने स्कूल पाठशाला र आधारभूत स्वास्थ्य व्यवस्था उल्लेख गरेको सर्वविदितै छ । सामन्तवादको अन्त्य र श्रमजीवि एवम् साना किसानहरुको समानताउन्मुख कृषि, उद्योग, व्यापार एवम् वाणिज्य नीति वहाँका कार्यक्रमहरुमा परेका विषय हुन् । भूमिसुधार र विशेषाधिकारपूर्ण भूमि व्यवस्थापन वा स्वामित्वको अन्त्य नभई हुँदैन भन्ने कोइरालाको सोचाई थियो । यी सबै प्रकाशित भएका वहाँका कृतिहरुमा समावेश भएको देख्न सकिन्छ । तर यी सामान्य मान्छेका लागि बुझ्ने गरी दिइएका सामान्य उदाहरणहरु मात्र हुन् । तिनको सैद्धान्तिक परिवेश के हो ? यो महत्वपूर्ण प्रश्न हो।

सैद्धान्तिक परिवेशको कुरा गर्दा स्व. कोइरालालाई महात्मा गान्धीसँग नजोडियो भने उहाँको व्यक्तित्वको एउटा पाटो प्रति अन्याय हुन्छ । कोइराला आधुनिकताले परिपूर्ण व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो गान्धीको पहिचान उहाँको अध्यात्म, नैतिकता र स्वराज प्रतिको आस्था हो । तर गान्धीसँग विपन्न भारतको गरिब जनताका लागि आर्थिक विकासको योजना पनि थियो । गान्धी पनि ससाना, स्थानीय र आधारभूत रुपको ग्रामीण प्रविधिबाट मुलुकलाई आत्मनिर्भर बनाउनु पर्दछ भन्ने सोच राख्नुहुन्छ । गान्धीको अर्थशास्त्रलाई प्राज्ञिक आवरण जे.सी. कुमारप्पाले दिएका थिए । यो सोचबाट सुमेकर प्रभावित नभइरहने अवस्थै थिएन । चीनमा माओ त्से तुङ्गले सुरु गरेको सांस्कृतिक क्रान्तिको पनि दुइटा पक्ष थिए । विशान चीनको विकासका लागि ठूलो परिमाणका कलकारखानाहरुको वकालत गरिएको थियो । तर माओले पनि ग्रामीण विकासका लागि सानो ग्रामीण उद्योगको नीति थिए । सांस्कृतिक क्रान्तिको नारा नै “दुई गोडामै हिँडौँ” (वाकिंग अन टु लेग्स) थियो । त्यसैले बीपीको भनाई आर्थिक विकासको प्रारम्भिक चरणमा किन हलो गोरु र दुध दिने गाई प¥यो भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ।

कोइरालाले अत्याधिक रुपमा आफ्ना साथीहरु तथा तरुणहरुलाई सिफारिस गरेको पुस्तक “स्मल इज ब्युटिफुलः अ स्टडी अफ इकोनोमिक्स एज इफ पिपल म्याटर्ड” भन्ने पुस्तक हो । मुलुकको आर्थिक विकासका लागि ससाना प्रयासहरुको खाँचो हुन्छ । सानो प्रयास सुन्दर प्रयास हो । अर्थशास्त्रलाई यदि आमजनताको हकमा सैद्धान्तिकरण वा कार्यान्वयन गर्ने हो भने संसारलाई चाहिएको सही बाटो सानो स्वरुप (इण्टरमेडिएट साइज) र सानो प्रविधि (इण्टरमेडिएट टेक्नोलोजी) लाई महत्व दिनु पर्दछ । वास्तवमा सुमेकरको विकासको सिद्धान्त यिनै दुई शब्दावलीबाट सुरु हुन्छ । मुलुकको आर्थिक जीवनका लागि अत्यावश्यक स्थानीय स्रोतहरु नै हुन् । स्थानीय आवश्यकताको पूर्ति यिनै स्रोतहरुबाट गरिने उत्पादनबाटै गर्न सकिन्छ । यी उत्पादनहरुको विवेकपूर्ण प्रयोगबाटै स्थानीय आत्मनिर्भरताको विकास हुन्छ ।

गाउँघरका लागि ठूला उद्योगधन्दा वा कलकारखाना अत्यावश्यक होइनन् । सानो स्तरको, विकेन्द्रिकरणमा आधारित श्रम उन्मुख (लेबर इण्टेन्सिभ), कम इन्धनबाटै काम चल्ने, वातावरण प्रदुषण नगर्ने एवम् स्वस्थ्य र स्थानीय नियन्त्रण भएका प्रविधिहरुबाट मात्र तेस्रो विश्वको विकास सम्भव छ । प्रविधि जहिले पनि जनता केन्द्रित हुनुपर्दछ । होइन भने यो केवल पूजी निर्माणतर्फ जागृत हुन्छ । सुमेकरको भनाइमा अत्यावश्यक रुपमा मुनाफा केन्द्रित आर्थिक क्रियाकलाप वा उन्नतिका प्रक्रियाले केवल ठूला, अत्यन्तै बृहत (जायण्ट) संगठनहरुलाई जन्म दिन्छन् । ती जति ठूला हुँदै जान्छन्, उनीहरुको अदक्षता त्यति नै देखिँदै जान्छ । त्यसबाट वातावरण प्रदुषण बढ्दै जान्छ । अमानवीय कार्यशर्त (वर्किङ्ग कन्डिसन्स्) त्यस्तै उद्योगधन्दाको नतिजा हो । उद्योग धन्दा वा कलकारखानाहरु जति साना हुन्छन्, त्यत्ति नै व्यवस्थापन सक्षम हुन्छन् । त्यसैले सानो प्रविधि, साना औद्योगिक इकाइहरु र क्षेत्रीय रुपमा विस्तृतिकरण र स्थानीय सम्पदाको निर्भरताबाट त्यस्ता समस्या आउँदैनन् ।

“स्मल इज ब्युटिफुल” सन् १९७३ मा प्रकाशित भएको थियो । यसका लेखक अर्थशास्त्री इ.एफ. सुमेकर हुन् । आफ्नो जीन्दगीको उत्तराद्र्धमा कोइरालाले यसलाई प्रशस्त महत्व दिनुभयो । यो पुस्तक संसारले त्यसबेला भोग्दै रहेको इन्धन संकट तथा भर्खरै सुरु हुन थालेको भूमण्डलीकरणको सुरुवातको पृष्ठभूमिमा लेखिएको थियो । सुमेकर धेरैले आदर गर्ने अर्थशास्त्री मध्ये पर्दथे । उनीसँग प्रसिद्ध अर्थशास्त्री मेनार्ड किन्स् र जाँन केन्नेथ गाल्बे्रथसँग काम गरेको अनुभव थियो । उनी बेलायतको राष्ट्रिय कोइला बोर्डको प्रमुख आर्थिक सल्लाहकार पनि थिए । समग्रमा सुमेकर नवसनातनी अर्थशास्त्रका मान्यताहरुको विपक्षमा थिए । त्यसको अर्थ के भने केवल उत्पादन र प्रविधिमा घनीभूत रुपमा धु्रवीकृत हुनु अमानवीय हुन्छ । काम गर्ने ठाउँ वा कलकारखाना मर्यादित (डिग्नीफाइड) र मानवतापूर्ण हुनुपर्दछ । यसका साथै दक्ष र प्रभावशाली पनि हुनु पर्दछ । प्रकृति तथा यसले दिएका सम्पदाहरु अत्यन्त महत्वपूर्ण छन् भन्ने उनको सोचाई थियो । त्यसैले ठूला कुराहरु गर्न स–साना कुराहरु गर्नुपर्दछ । यो विकेन्द्रिकरणको एउटा स्वरुप हो । कुनै ठूलो संस्थाले प्रभावकारी रुपमा काम गर्नु छ भने यसले साना संस्थाहरुको समूहको रुपमा आचरण गर्नु पर्दछ । उनी पर्यावरणीय समस्याहरुका बारेमा चिन्तित थिए । वातावरणीय संरक्षणको कुरा गरेकाले उनी यस सम्बन्धी आन्दोलका ‘हिरो’ पनि भए ।

उत्पादनका समस्याहरुका बारेमा सुमेकर स्पष्ट थिए । उनको भनाई थियो – आधुनिक अर्थ व्यवस्था दिगो छैन । पेट्रोल वा पेट्रोलजन्य इन्धन पदार्थहरु प्राकृतिक सम्पदा भए पनि तिनको अत्याधिक रुपमा खपत हुँदैछ । त्यसैबाट कमाउने प्रवृत्ति देखा परेको छ । वास्तवमा तिनलाई पुँजीका रुपमा हेरिनु पर्ने हो । त्यस्ता सम्पदाहरु नवीकरणीय हुँदैनन् । तिनलाई जोगाएर खर्च गरिएन भने अन्ततः ती सकिनेछन् । यसरी प्रकृतिले दिएको स्रोतहरु सधैंका लागि सकिनु मानवताको हितमा हुँदैन । सुमेकरको भनाई थियो – वातावरण संरक्षण स्वतः हुँदैन । प्रकृतिले प्रदुषणलाई आफैं प्रतिरोध गर्दै जान्छ भन्नु कुतर्क हो । त्यस्तो कहिले हुँदैन । सरकारले दिगो विकासलाई नै महत्व दिनु पर्दछ । तेस्रो विश्वका मुलुकहरुलाई पहिलो वा दोस्रो सम्पन्न विश्वको प्रविधि चाहिएको होइन । उनीहरुको प्रविधि गरिब निमुखालाई हस्तान्तरण गरेर गरेर मात्र दिगो विकास हुन सक्दैन । दिगो विकासका लागि अर्थ व्यवस्थाको मूलभूत समस्याहरुको समाधान बढी महत्वपूर्ण हुन्छ । सुमेकरको दर्शनमा प्रशस्त हुनु (इनअफनेस) को ठूलो महत्व छ । तर चाहिने कुरा यो प्रशस्त हुनुप¥यो । नचाहिँदो कुरा प्रशस्त भएर के गर्ने ? यसका लागि मानवीय आवश्यकताहरु केके हुन् भनी बुझ्नुका साथै तिनको सीमा तथा प्रविधिको उचित प्रयोग हुनुपर्दछ । यो कुराको व्याख्या गर्दा ग्रामीण स्तरमा आधारित अर्थशास्त्रका बारेमा सोच्नु पर्दछ।

गाउँको विकास विना देशको विकास हुन सक्दैन । गाउँको विकासको यो अवधारणालाई सुमेकरले बुद्धमार्गी अर्थशास्त्रको उपमा दिए । यसको प्रष्ट कारण छ । सुमेकरले वृद्धि हुनु नै उत्तम हो (ग्रोथ इज गुड) वा बृहत हुनु नै राम्रो हो (बिगर इज बेटर) भन्ने तात्कालीन सोचाइको भत्र्सना गरे । विकासोन्मुख मुलुकहरुमा बृहत उत्पादन (मास प्रोडक्सन) सर्वथा अनुचित हो भन्ने उनको सोचाई थियो । चाहिएको कुरा आमजनताबाटै उत्पादन (प्रोडक्सन बाइ द मासेस) गर्नुपर्दछ भन्ने कुरामा सुमेकर विश्वस्त थिए । त्यसैले मान्छेको कल्याणलाई जाँच्नका लागि कुल राष्ट्रिय उत्पादन (जिएनपी) को प्रयोग अनुचित हो भन्ने पहिलो अर्थशास्त्रीका रुपमा पनि सुमेकरलाई लिन सकिन्छ । अर्थशास्त्रको प्रमुख उद्देश्य कम भन्दा कम उपभोग गरेर बढीभन्दा बढी मानव कल्याण नै हुनु पर्दछ । यो कुरालाई नाफा–घाटाको अर्थशास्त्रले आत्मसात गर्न सक्दैन । यसका लागि ठूलो हृदय पनि चाहिन्छ ।

अन्ततः सुमेकरको भनाई के थियो भने उपभोग भनेको मानव कल्याणको एउटा साधन मात्र हो । उद्देश्य भनेको त जहिले पनि मान्छेको अधिकतम कल्याण नै हुनुपर्दछ । यो कल्याण जहिले पनि न्यूनतम उपभोगबाट प्राप्त गरिनु पर्दछ । उपभोग जति कम गरिन्छ, मान्छेको कलात्मक सिर्जनशीलताका लागि त्यति नै बढी समय र शक्ति बाँकी बस्दछ । आधुनिक अर्थशास्त्रले बखान गरेजस्तो आर्थिक क्रियाकलापको एउटा मात्र उद्देश्य उपभोग हो भन्नु मानवीय समस्याहरु नबुझ्नु हो । यसबाट के प्रष्ट हुन्छ भने आधुनिक भौतिकवाद भन्दा बुद्धमार्गी अर्थशास्त्र धेरै फरक हुनु पर्दछ । एउटा बुद्धमार्गीले सभ्यताको पूर्वसर्त चाहनाहरुको असीमिततालाई मान्दैन । यसले चरित्रको शुद्धीकरणलाई मानवीय सभ्यताको पूर्वाधार मान्दछ । यस आधारमा चरित्र मान्छेको कर्मद्वारा निर्धारण हुन्छ । कामले मान्छेको स्वतन्त्रता र इज्जतलाई परिवेश दिन्छ, आशिर्वाद दिन्छ । सहीकर्मबाट गरिएको उत्पादन स्तुत्य पनि हुन्छ ।

आधुनिक उद्योगधन्दा वा कलकारखानाहरुको सबैभन्दा स्पष्ट विशेषता के हो भने उत्पादनका लागि यिनले अत्याधिक चीजबीज माग गर्दछन् भने दिने बेलामा यिनले साह्रै कम उत्पादन दिन्छन् । त्यसैले आधुकिन उद्योगधन्दा असाध्यै अदक्ष देखिन्छ । मान्छेले ईश्वरबाटै भविष्यको अन्दाज गर्ने जुन साधारण शक्ति पाएको छ, त्यसका आधारमा हेर्दा यो मान्यताका आधारमा साँचो विकास होला जस्तो लाग्दैन । यो अदक्षतालाई किन बुझ्न नसकिएको हो, सुमेकर हैरान देखिन्छन् । विवेकसम्मत् रुपमा हेर्ने हो भने विज्ञान र प्रविधिका बारेमा हाम्रो समाजलाई नयाँ अभिमुखीकरणको खाँचो छ । त्यसका लागि अग्र्यानिक, जेन्टल, अहिंसात्मक, एलिगान्ट र सुन्दरतातर्फको अभिमुखीकरण चाहिन्छ ।

आधुनिक आर्थिक सोचमा बीपीवाद के हो ?

उपरोक्त परिचर्चाबाट के पाइन्छ भने आधुनिक आर्थिक सोचमा बीपीवाद के हो भन्ने प्रश्नको जवाफका लागि पर्याप्त अनुसन्धान गरिनु पर्दछ । धेरै सरल कुरा गरेर आर्थिक विषयमा बीपीवादको जुन महत्व हुन सक्दछ, त्यसलाई न्यूनीकरण गरिनु हुँदैन ।

तथापि बीपीका आर्थिक विचारहरुलाई प्रष्ट गर्न आजका नामुद अर्थशास्त्रीहरुको सोचाइलाई यहाँ उद्धृत गर्न सकिन्छ ।

वैदेशिक सहायताको सकारात्मक प्रयोग गराउन सकिन्छ भन्ने बीपीको धारणा छ । यो विना विकासोन्मुख मुलुकहरुको भोक, रोग र अशिक्षाको यो ‘पोभर्टी ट्रयाप’ (गरिबीको पासो) भत्काउन सकिँदैन भन्ने विषयमा कोइराला आजका चर्चित अर्थशास्त्री जेफरी साच्स्सँग समान धारणा राख्नु हुन्छ । तर आन्तरिक प्रयास नभई केवल त्यस्तो सहयोगले देश बनाउन सकिँदैन भन्ने कुरामा उहाँको सोच विलियम एस्टर्लीसँग मिल्दछ । आर्थिक विकास भनेको बहुतात्विक दृष्टिकोण हो । विदेशी सहयोगले केही मद्दत गर्दछ तर ती देशहरु जसले आर्थिक समृद्धि प्राप्त गरेका छन्, उनीहरुले गरिबी विरुद्धको लडाइँ मूलतः आफैंले नै लडेका हुन् । वास्तवमा विदेशी सहयोगबाट पहिले भन्दा झनै पतन भएका देशहरु पनि छन् । यसबाट गरिब मुलुकहरुमा झनै परनिर्भरता एवम् भ्रष्टाचार बढेको छ । बीपीको भनाई थियो – यस्तो खतराबाट मुक्त गर्न विदेशी सहयोग संयुक्त राष्ट्र संघ जस्तो संस्थामार्फत् प्रदान गरिनु पर्दछ । प्रधानमन्त्रीका रुपमा वहाँले संयुक्त राष्ट्रसंघको महासभालाई गर्नुभएको सम्बोधनमा यस पक्षमा उल्लेख गरिएको थियो ।

सन् २००९ मा भारतीय अर्थशास्त्री सञ्जीव सभलोकले “बे्रकिङ्ग फायर अफ नेहरुः लेट्स अनलिस इण्डिया” भन्ने चर्चिच पुस्तक लेखे । उनको भनाई छ – भारत एउटा असफल मुलुक हो र यसको असफलताको श्रीगणेश तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री नेहरुबाट सुरु भएको हो । हुन त सभलोक अर्थशास्त्री होइनन् । तर उनी निजामती कर्मचारीको पृष्ठभूमि भएका एउटा छुरा लेखक हुन् । नेहरुको समाजवाद अन्ततः लाइसेन्सवादमा रुपान्तरित हुँदै भारत एउटा भ्रष्ट मुलुक हुन पुगेको उनको दावी छ । कोइरालाको समाजवादको चिन्तन यस्तो होइन । त्यस्तै चिनिया अर्थशास्त्री वु जिंगलिएनको भनाई छ – चीन मृत्त कम्पनीहरुको देश हुन लागेको छ । सार्वजनिक संस्थानहरु ऋणमा डुबेका छन् । केवल बजार अर्थतन्त्रको रेखदेख वा मर्मत सम्भार गरेर केही हुँदैन । राजनैतिक सुधार प्रजातान्त्रिकरण एवम् कानुनको शासन विना अर्थतन्त्रको विकास सम्भव छैन । समाजको सबैभन्दा कमजोर व्यक्ति वा समुदायको आवश्यकता, हक र अधिकारको रोहमा नै आर्थिक सोचलाई हेरिनु पर्दछ । कोइरालाको प्रजातान्त्रिक समाजवाद तथा विकासको अवधारणा यही हो ।

(संविधानविद् अधिकारी काठमाण्डौ विश्वविद्यालय स्कूल अफ ल का डीन हुनुहुन्छ । यो कार्यपत्र स्व. बीपी कोइरालाको शतवार्षिकीको सुरुवात जनवरी १, २०१४ मा नेपाल कन्स्टिट्युसन फाउण्डेसनद्वारा छलफलमा ल्याइएको थियो ।)

राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति अत्यन्त महत्वपूर्ण राजनीतिक सिद्धान्तमा आधारित हुँदाहुँदै पनि यसबारे पर्याप्त अध्ययन भएको देखिँदैन। केही वर्षअघि एउटा कार्यक्रममा सहभागी हुन जाँदा सँगै गएका एक व्यवसायिक साथीलाई मैले सोधेको थिएँ– …नेपालको इतिहासमा सन् १९७६ केका लागि महत्वपूर्ण छ?’ उनले भने, …त्यही वर्ष चीनमा सांस्कृतिक क्रान्तिले विश्राम पाएको थियो।’ कुरा ठीकै थियो।

हाम्रो छिमेकमा वा बाँकी संसारमा हामीलाई चासो हुनसक्ने धेरै कुरा सन् १९७६ मा भएका होलान्। नेपालकै इतिहासको वा यहाँ गरिएका प्रजातान्त्रिक आन्दोलनहरुका सन्दर्भमा कुरा गर्दा सन् १९७६ जोडिएर आउने राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको विशेष महत्व छ। यसै नीतिका कारण नेपालको आन्तरिक राजनीति तथा बाह्य सुरक्षा संवेदनशीलताका सम्बन्धमा नेपालमा एउटा नयाँ दृष्टिकोण स्थापित हुन गएको थियो।

सन् १९७६ मा स्व. कोइराला नेपाली कांग्रेसको राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको घोषणा गर्दै निर्वासनबाट नेपाल फर्किनु भएको थियो। वहाँको भनाई के थियो भने प्रजातन्त्र पुनर्स्थापनाको लडाइँ नेपालको ठूलो चुनौती भए पनि हालमा त्योभन्दा पनि ठूलो चुनौती राष्ट्रिय स्वाधीनतामा देखा परेको संकट नै हो। देशमा रहेको आन्तरिक विवाद – विशेषगरी प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनाका सम्बन्धमा भएको संघर्ष – का कारण राष्ट्रिय शक्तिहरु छिन्नभिन्न हुँदा अराष्ट्रिय पक्ष एवम् वैदेशिक तत्वहरुबाट नेपालको राष्ट्रिय अखण्डता, यसको स्वतन्त्रता एवम् निरपेक्ष अस्तित्वमा खतरा उत्पन्न भएको वहाँको निष्कर्ष थियो।

नेपाल मुलुकको राष्ट्रिय सुरक्षाप्रति संवेदनशील हुँदै स्व. कोइरालाले घोषणा गर्नुभएको थियो – “राजासँगको जो हाम्रो संघर्ष छ, त्यसलाई सीमांकन गरौं। त्यसलाई परिसीमित गरौं। एउटा परिधि बनाइदिउँ। त्यस परिधिभित्र त्यस संघर्ष, विवाद र झगडालाई सीमित राखौं। बाहिरको खतरालाई हामीले ध्यान दिउँ। मलाई पहिले बाहिरको खतराको अनुभव हुँदैनथ्यो। तर अहिले त मलाई त्यसको धेरै अनुभव छ। पहिले राष्ट्रियताको प्रश्न दोस्रो महत्वको विषय थियो भने आज यो प्रथम महत्वको हुन आएको छ।” देशको सुरक्षाका लागि प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनाको लडाइँलाई वहाँले हालका लागि तामेलीमा राख्ने निर्णय लिनुभएको थियो। वहाँले प्रजातन्त्रका लागि लडेको लडाइँले कुनै वैदेशिक राष्ट्रको नेपालमा हस्तक्षेप गर्ने वा यसलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्ने आधार तयार नगरोस् भन्ने चिन्ता वहाँमा टड्कारो देखिन्थ्यो। राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको यो स्पष्ट पृष्ठभूमिको पछाडि कोइरालाका आफ्ना विश्लेषणहरु थिए। तर डिसेम्बर ३०, १९७६ मा वहाँले नेपाली जनतालाई गरेको अपीलमा ती सबै विश्लेषण खुलाइएका थिएनन्।

वास्तवमा सन् १९७० को पहिलो पाँच वर्ष शीतयुद्ध कालका सकसपूर्ण वर्षहरु थिए। सन् १९७१ को पूर्वी पाकिस्तानको मुक्ति युद्ध (लिवरेसन वार) पछि बंगलादेश स्वतन्त्र भयो। त्यहाँ अवामी लिगका शेख मुजिवर रहमानले सत्ताको बागडोर लिए। यो लडाइँलाई कोइरालाले पनि नैतिक समर्थन तथा हतियार समेतको सहयोग गरेका थिए। तर नवोदित बंगलादेश भारत–पाकिस्तान बीचको द्वन्द्वको गोटीका रुपमा प्रयोग हुन थाल्यो। यसै पृष्ठभूमिमा भारत–पाकिस्तान युद्ध भएको थियो। बीपीले यस सम्बन्धमा आफ्नो पीडा आत्मवृत्तान्तमा उल्लेख गर्नुभएको छ। यसैबेला युगाण्डामा दादा इदिअमिन्ले …कू’ गरी शक्ति हातमा लिएका थिए। उत्तर आयरल्याण्डमा बेलायती सेनाले आइरिसहरु माथि दमन गर्दै आम नरसंहार गर्न पुगेको थियो। यसलाई इतिहासमा …ब्लडी सन्डे म्यासेकर’ भनिन्छ। यसलगत्तै फिलिपिन्समा राष्ट्रपति फर्डिनान्स् मार्कोस्ले सैनिक शासनको सुरुवात् गरे।

यो अवधिमै युरोप र एसियाको बीचमा रहेको मुलुक टर्कीले साइप्रसलाई कब्जा गरी जबरजस्ती आफ्नो आधिपत्यमा ल्यायो। भारतद्वारा अनेक प्रपञ्च रची आफ्नो सानो उत्तरी छिमेकी सिक्किमलाई आफूमा विलय गर्‍यो। केही पर पूर्वी एसियामा इण्डोनेसियाले अर्को सानो मुलुक इस्ट टिमोरको त्यही हालत गर्‍यो। अमेरिकी सहयोगमा राजतन्त्रात्मक मुलुक इथियोपियाबाट राजतन्त्र हटाउने कार्यबाही पनि सुरु भयो। हटाइएका राजाको पछि हत्या गरिएको थियो। भियतनामी युद्धको समाप्तिपछि त्यहाँ संसारले युद्धको विभिषिकाको नारकीय स्वरुप पनि देख्यो। यसको छिमेकी कम्बोडियामा शक्तिराष्ट्रहरुको फोहरी उत्पादनको रुपमा माओवादी संगठन खमेरुज्ले सत्ता कब्जा गर्‍यो तथा गृह युद्धको सुरुवात् गर्‍यो। उता चिनीया क्रान्ति सम्पन्न गर्दै आएका माओत्से तुङ्ग आफ्ना बेथितिहरु तह लगाउन नपाउँदै बित्न पुगे। यो सम्पूर्ण क्षेत्र नै अस्थिरताको त्रासमा थियो। सबैका कारण बाह्य थिए। आन्तरिक कारण गौण थियो।

वास्तवमा ठूला छिमेकी भारत र चीन बीच रहेको नेपालका लागि यी वर्षहरु अत्यन्त चुनौतीपूर्ण थिए। एक त मुलुकको अवस्थिति भीरमा फलेको फर्सी जस्तो थियो। अर्को छिमेकीहरु स्वराज प्राप्तिका लागि आन्दोलन गर्न सफल भए पनि देश चलाउने कुरामा आलाकाँचा नै थिए। चीनमा असफल हुन गएको सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतको प्रजातन्त्रले जन्माएको इन्दिरा गान्धी यी दुई उदाहरण नै परिस्थिति बुझ्न काफी थिए। यस्तोमा विरोधी फालेर बलिया भएका नेपालका राजाले पनि मुलुकमा आफ्नो नियन्त्रण हराउँदै गएका थिए। नेपालको दरबार एवम् शक्ति संयन्त्रमा विदेशीहरुको प्रभाव चिन्ताको विषय बनेको थियो। विदेशमा बसी प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनाका लागि संघर्ष गरिरहेका कोइरालाका लागि आफ्नो आन्दोलन कसैको नेपाल विरुद्धको व्यूह रचनाको हतियार नबनोस् भन्ने चिन्ताको परिणति थियो – उक्त राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको घोषणा। यसभन्दा बढी कोइरालाका मनमा केके थियो हामीसँग संसूचना छैन। तर राष्ट्रिय सुरक्षाको चिन्ता आफूलाई जस्तै राजालाई पनि अवश्य नै होला भन्ने निष्कर्षका आधारमा मुलुक जोगाउनका लागि सहकार्यको प्रस्ताव गर्दै बीपी स्वदेश फर्किनु भएको कुरा कोइरालाले पटकपटक उल्लेख गर्नुभएको छ। यो कुरामा राजालाई विश्वास दिलाउने, आन्तरिक मतभेदहरुको समाधान गरी राष्ट्रिय एकता स्थापना गर्ने तथा त्यसैका आधारमा प्रजातन्त्रलाई पुनर्स्थापना गराउने कुरा बीपीले आफ्ना अभिव्यक्तिहरुमा कतै लुकाएको देखिँदैन।

यहाँ के जोड्नु जरुरी छ भने जुन व्यक्तिसँग राष्ट्रवाद हुँदैन, उसले सुरक्षा नीतिको कुरा गर्दैन। नेपालको त्यस्तो परिस्थितिमा देशको सुरक्षाको कुरा गर्ने कोइराला आफू स्वयम् कति असुरक्षित थिए भनी अन्दाज मात्र गर्न सकिन्छ। वस्तुतः नेपालमा देश गलाउने वा बेचेर हिँड्नेहरु सँधै सुरक्षित रहँदै आएका छन्। सत्ता, सुविधा र प्रजातन्त्र उनीहरुलाई नै प्राप्त छ। त्यसैले नेपालका कतिपय नेताहरु तथा बीपीका आफ्नै मान्छेहरुले राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिलाई बहसमा नल्याउन सफल भएको देखिन्छ। कसैले यसलाई भारतकी तात्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको असहयोगका कारण बीपीले आफ्नो स्वदेश आगमनका लागि यस नीतिमार्फत केवल एउटा सैद्धान्तिक धरातलसम्म निर्माण गर्न खोजेका हुन् भनी (कू)तर्क गरेको पनि देखिन्छ।

त्यस्तै केहीको भनाईमा एउटा चलाख मान्छेले राजनीति गर्न सँधै सुरक्षित आवरणहरु खोज्दछ। बीपीले पनि असफलता हात लागेको आफ्नो जीन्दगीमा राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिमार्फत यही आवरण नै खोज्ने प्रयास गर्नुभएको थियो भन्ने मान्छेको पनि कमी छैन। त्यस्तै अपव्याख्याको क्रममा कतिपयले देशभित्रका सबै शक्तिहरु मिलेर प्रजातन्त्र जोगाउनुपर्छ, देशको विकास गर्नुपर्छ भन्ने नै राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति हो भनिदिएका छन्। राष्ट्रमा आएको खतराको अनुभूतिलाई उनीहरु भारत विरोधी चिन्तन मान्दछन्। अन्य कतिपयलाई लाग्दछ, हामी बीपीका हुक्के, चम्चे, भान्छे, नातेदार, ताबेदार वा सहयात्री भएका कारणले उनको सैद्धान्तिक व्याख्या हामीले मात्र गर्न सक्दछौं। बीपीका विचारहरुमा बौद्धिकता छैन भन्ने कुरा पनि आएका छन्। कसैको व्यक्तित्वलाई विनाश गर्न यस्ता राजकीय व्याख्याहरु संसारमा धेरै हेर्न पढ्न सकिन्छ।

नेपालमा विभिन्न प्रकारका सेन्सरसीपहरु बहालमा छन् भन्ने कुरा हरेक पढेलेखेको स्वतन्त्र मान्छेले बुझेको कुरा हो। त्यसैले केही मान्छेले यस्तो प्रकारको बहस गरिनै रहनेछन्। त्यसमा आश्चर्य मान्नु पर्दैन। तर के बुझ्नु पर्दछ भने जुन परिवेशमा बीपीले राष्ट्रिय मेलमिलापको घोषणा गर्नुभयो, त्यस परिवेशको आज पनि वस्तुगत अध्ययन गर्न सकिन्छ।

बीपीका समकक्षीहरु वा तात्कालीन विश्व मञ्चमा नाम चलेका नेताहरु जस्तो चीनका नेता माओत्से तुङ्ग, वा चाउ एन लाई, कम्बोडियाका नरोद्दोम सिंहानुक, सिंगापुरका लि क्वान यु, पाकिस्तानका याहया खान वा जुल्पि्ककार अलि भुट्टो, भारतकी इन्दिरा गान्धी, बंगलादेशका शेख मुजिवर रहमान लगायत त्यसबेलाका प्रसिद्ध अफ्रोएसियन नेताहरु – यी कसैले पनि कुनै परिस्थितिमा राष्ट्रिय मेलमिलापको कुरा गरेका थिएनन्। ठूलासाना धेरै देशहरु आन्तरिक द्वन्द्व र बाह्य अशान्तिबाट पीडित भइरहेका थिए। तर उनीहरुको राजनीतिशास्त्रमा यो रुपमा राष्ट्रिय मेलमिलापको कुरा कतै परेको देखिँदैन। झन् त्यसबेलाका शक्ति राष्ट्रहरुले यसको कुरा गर्ने त प्रसंग नै थिएन। त्यसैले तात्कालीन राजनीतिको लोकरञ्जक शब्द आडम्बरको सिको गरेर बीपीले मेलमिलापको कुरा गरेको होइन। यसको आधार नेपालको आन्तरिक सुरक्षाको प्रश्न नै थियो। एउटा प्रखर चिन्तकका रुपमा नेपालले भोग्न गइरहेको परिस्थितिको राम्रो विश्लेषणका कारण बीपीले राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति घोषणा गरी नेपालको सार्वभौमसत्तामा आसन्न खतराका सन्दर्भमा वहाँ कोसँग उभिनुभएको छ, प्रष्ट गर्नुभएको थियो। यो एउटा रणनीति मात्र थिएन। देशप्रतिको उत्तरदायित्व पनि थियो। यसलाई सिद्धान्तनिष्ठ (थिओराइज) बनाउन त्यसबेला पनि नेपाली कांग्रेसले आँट गरेन, आज पनि गरेको छैन।

आज अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिमा धेरै परिवर्तन आइसकेको छ। नेपालमै पनि राष्ट्रियताको सवालमा राजासँग उभिएको छु, उनीसँग मेरो गर्दन जोडिएको छ भन्ने बीपीको राष्ट्रिय सुरक्षा अवधारणा अब किनार लगाइएको छ। तर अन्य धेरै कमजोर मुलुकहरु बाँच्नका लागि लागि यस सिद्धान्तलाई अपनाउन तयार देखिँदैछन्। जस्तो धेरै वर्षदेखि युद्धपीडित देश सोमालियाले राष्ट्रिय मेलमिलापको कुरा गर्दैछ। लिबिया र म्यानमारमा लामो लडाइँको इतिहास छैन। तर उनीहरुले बुझिसकेका छन्, उनीहरु बीचको घरेलु अशान्तिको कारण के हो? त्यो अशान्तिको ओखती उनीहरु राष्ट्रिय मेलमिलापमा खोज्दैछन्। मालीका राष्ट्रपतिले राष्ट्रिय मेलमिलापको कुरा गरेर हालै आफ्ना विरोधीहरुलाई चकित पारिदिएका छन्। श्रीलंकाका राष्ट्रपति राजपाक्षे साँच्चिकै बलिया मानिन्छन्। तमिलहरुलाई हतियार बनाई लडिएको लामो गृहयुद्धलाई एक झट्कामा बिसाएर उनले आफ्नो क्षमता देखाए। तर उनलाई पनि बाह्य शक्तिकै डर छ। सत्तामै बसीबसी राष्ट्रिय मेलमिलापको आव्हान गरेका छन्। इजिप्टका सरकारी तथा गैरसरकारी दुवै पक्षले बुझिसके कसका लागि इजिप्टमा रगतको खोलो बग्दैछ। आज मुस्लिम ब्रदरहुड समेतलाई मिलाएर राष्ट्रिय मेलमिलाप कायम गरी जानुपर्ने माग त्यहाँ सुनिन थालेको छ। आफ्नो राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको बिजोग हेर्न बीपी हामीसमक्ष हुनुहुन्न। तर अब सोच्ने बेला आएको छ, हामीले के गर्ने? नेपालमा पनि धेरै परिवर्तनहरु भएका छन्। राष्ट्रिय मेलमिलापका लागि होइन, राष्ट्रलाई सिद्धयाउनका लागि। यो पक्ष झन् खतरनाक पक्ष हो।

नेपाली जनतालाई के बुझाउन सकिएको छैन भने स्व. बीपी कोइरालाको राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको अहम् पक्ष भनेको राष्ट्रिय सुरक्षाको खोज नै हो। ठूला मुलुकहरुको स्वार्थ भएको सानो मुलुक वा बलिया छिमेकीहरु भएका साना मुलुकहरु, विकसित हुन् वा अविकसित, उनीहरुको सुरक्षा संसारभरि चिन्ताको विषय भएको छ। प्रजातन्त्रका नाममा मुलुक खाने राजनीति अब जताततै प्रष्ट भइसकेका छन्। राष्ट्रियता विनाको प्रजातन्त्रको वकालत गरिँदैछ। त्यसैले बीपीको राष्ट्रिय मेलमिलाप यति धेरै महत्वपूर्ण भएर आएको छ। तर यसलाई सो रुपमा बुझ्न दिइएको छैन। यसबारेमा सार्वजनिक चिन्ताको खाँचो छ।

आज बीपी कोइरालाको जन्मजयन्ती मनाउँदा एउटा कुरा राख्नै पर्ने भएको छ। राष्ट्रिय मेलमिलापको सन्दर्भमा बीपीको स्वामित्व हराएर जाने परिस्थिति भने छैन। जस्तो चौधौं वा पन्ध्रौं शताब्दिको पुनर्जागरण वा सत्रौं शताब्दिको ज्ञानोदय वा अझ भनौं भिक्टोरियन सभ्यताका शिखर व्यक्तित्वहरुको प िपश्चिमी सभ्यतामा भएको लगानी हराएको छैन नि १ यसलाई आज पनि स्कूलस्कूलमा पढिँदै र पढाइँदैछ।

त्यस्तै हामी आज अमेरिकाका नागरिक अधिकारका लडाकू मार्टिन लुथर किंग वा बेलायती साहित्यकार जर्ज अरवेलका बारेमा दुई शब्द बोल्न सक्दछौं। त्यस्तै नायिका मार्लिन मुन्रो वा अर्थशास्त्री जोन किन्स् आज पनि हरेक पढेलेखेको मान्छेले सम्भि्कन्छन्। लुई पाश्चरका बारेमा बच्चाबच्चालाई थाहा छ। त्यस्तै बेलायती प्रधानमन्त्री विन्स्टल चर्चिल, महात्मा गान्धी वा जवाहरलाल नेहरुका बारेमा धेरैले लेख्न बोल्न सक्दछन्। यो किन सम्भव भयो भने कसैले तेरोमेरो वा जसअपजस नहेरी मेहनत गरी उनीहरुका बारेमा सही कुरा लेखिदिएका छन्।

जस्तो चर्चिलको जीवनकथा रान्डोल्फ चर्चिलले तथा गान्धीको जीवनकथा लुई फिसरले नलेखिदिएको भए राजनीतिका स्वार्थ भएकाहरुले उनीहरुको कस्तो परिचय स्थापना गराउँथे, हामी अनुमान गर्न सक्दछौं। गान्धीका बारेमा पनि दर्जनौं पुस्तक लेखिएका छन्। किन होला गान्धीका बारेमा पढ्नु पर्‍यो भने मान्छे लुई फिसरले लेखेकै “द लाइफ अफ महात्मा गान्धी” भन्ने पुस्तक खोज्न पुग्दछन्। त्यस्तै बीपीका बारेमा धेरै लेखिएका छन्। तर बीपीको व्यक्तित्व र विचारको आधिकारिक पुस्तक भनेको वरिष्ठ अधिवक्ता गणेशराज शर्माद्वारा सम्पादित पुस्तकहरु नै हुन्। त्यसैले बीपीको सिद्धान्तमा दुविधा राख्नु जरुरी छैन। ती पुस्तकहरु रहुञ्जेलसम्म राष्ट्रिय मेलमिलापको सन्दर्भ हराउने छैन।

(संवैधानिक कानुनका विज्ञ अधिकारीले बीपी विचार राष्ट्रिय समाजद्वारा आयोजित बीपी स्मृति सभामा प्रस्तुत मन्तव्यको सम्पादित अंश)

प्रकाशित मिति: 2013-09-12 12:13:31

“नेपालको सेनाको अहिलेसम्मको के के रोल भएको छ ? के यो मर्सिनरी (पैसामा किन्ने) हो ? नभए कहिले राणा, कहिले राजाको हातमा किन सजिलैसँग आइजाइ गरिरहन्छ ? जनताको पक्षमा भने यो कहिले पनि भएन । यसप्रकारको सेनाबाट ठूलो खतरा छ जसको उदाहरण यसको प्रयोग भरखरै प्रजातनत्रको विरुद्धमा गरियो । त्यसैले होला इतिहासमा क्रान्तिपछि जहिले पनि पुरानो सेनाको गठन प्रजातन्त्र विरोधी र सामन्ती आधारमा भएको छ । कसरी यसबाट प्रजातन्त्रको रक्षाको आशा गर्न सकिन्थ्यो ?” (फेब्रुअरी १५, १९६१)

“नेपालजस्तो सानो मुलुक प्रजातन्त्रलाई सैनिक खतराबाट बचाउनका लागि तलका उपाए आवश्यक छन् । नेपाल जो दुई ठूला–ठूला राष्ट्रहरुका बीचमा छ (जसका विरुद्धमा यहाँका सैनिकशक्ति यति नगण्य छ कि त्यसलाई निरर्थक भनेपनि हुन्छ) सेना आन्तरिक सुरक्षा (क्ष्लतभचलब िकभअगचष्तथ) का लागि मात्र कामममा आउँछ । राणाका पालामा पुलिसको गठन नभएकोले पुलिसको काम सेनाद्धारा नै लिइने गरेको थियो आन्तरिक सुरक्षाका लागि । आजकल पुुलिसको गठन भइसके तापनि सेनाको त्यहि परम्परा अझै कायम छ ।

१) सेनाको अफिसर (कोर) दलका लागि निम्न मध्यमवर्ग र प्रजातन्त्र पक्षीय परिवारबाट मात्र अफिसरहरुको चुनाव र तिनीहरुको शिक्षण हुनुपर्छ । आजकल अफिसर कोर अप्रजातान्त्रिक परिवारहरुका व्यक्तिहरुले निर्मित भएको छ । ‘बाहिरिया’ लाई घुस्न दिँदैनन् । म प्रधानमन्त्री छँदा एक दुइ जना ‘बाहिरिया’लाई चुनाउन खोज्दा बडो बिरोध भएको थियो – सेनाका उच्च पदाधिकारीहरुको सेलेक्सन बोर्डद्धारा ।

२) सेनालाई अतिशय शस्त्र–अस्त्र सुसज्जित (ओभर आर्मड) पार्नु हुन्न ।

३) दरबारमा स्थायी रुपमा सेनाको ठूलो टुकडी राख्नुहुन्न ।

४) त्यहाँ दुइ तीन कम्पनी जो शोभाका लागि चाहिन्छ तिनीहरुको हात–हतियार साधारण मात्र हुनुपर्छ, र त्यहाँ जाने पल्टन चक्रानुक्रमबाट साटो फेरो भइरहनुपर्छ ।

५) आमजनतालाई अमेरिकाको जस्तो बिना लाइसेन्स हतियार राख्ने अधिकार हुनुपर्छ। विशेष किसिमको सामरिक हतियार बाहेक । व्यक्ति विशेषलाई कानूनबाट मात्र यो अधिकार सरकारले वञ्चित पार्न सक्छन – अर्थात् चोर डाकू र गुण्डाहरुलाई यो अधिकार दिनुहुन्न ।

६) सेनालाई नै खारेज गर्नुपर्छ ।

७) सबै वयस्क नागरिकलाई सैनिक तालिम दिनुपर्छ जसले व्यक्तिहरुलाई समयमा सेनामा परिणत गर्न सकियोस् । (इजराइल र क्यानडा, स्वीट्जरलैण्ड इत्यादि जस्तै)

८) हेड– क्वाटर्सलाई चलाउने सानो अस्थायी अफिसर कोर मात्र राख्नुपर्छ । अरु सबै खारेज हुनुपर्छ ।

९) प्रधानमन्त्री जो पार्लियामेन्टका प्रति बफादार हुन्छ, त्यसको घरमा पनि सेनाको दुइ तीन कम्पनी रहनुपर्छ दरबारको जस्तो । यदि दरबारमा ठूलो टुकडी रहन्छ भने प्रधानमन्त्रीको निवासमा पनि त्यस्तै टुकडी रहनुपर्छ ।

१०) नेपाली कांग्रेसले पनि आफ्नो पल्टन राख्नुपर्छ । सेनाको एकहठ्ठी (मनोपोली) एकाधिकार रहन दिनुहुन्न । यदि सेनालाई राख्ने हो भने। भनाइको तात्पर्य के हो भने सेना खारेजै गर्नुपर्छ किनभने नेपालको भौगोलिक स्थितिलाई विचार गर्ने हो भने यो राख्नुपर्ने आवश्यक छैन र ‘डिसअर्मामेण्ट’ को प्रचार युगमा नेपालको यो कदमले यसको मर्यादा बढ्नेछ र अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा यसले धेरै भाग लिन सक्छ। तर यदि सेना राख्ने नै हो भने सेनाको पुनर्गठन हुनुपर्छ। अफिसरहरुको भर्तीमा पूरा ध्यान दिएर। जसले कि सेनाको भावना प्रजातन्त्र पक्षीय होस् न कि दरबार पक्षीय । साथै सेनाको शस्त्र–अस्त्रको एकाधिकार पनि झिक्नुपर्छ । हतियारको लाइसेन्स प्रथा खारेज गरेर सबै नागरिकलाई सैनिक तालिम दिएर, प्रजातान्त्रिक पार्टीले आफ्नो सैनिक संगठन कायम गरेर, सेनालाई ओभर-आर्मड हुन नदिने गराउनुपर्छ । दरबारले प्रजातन्त्र विरुद्ध सेनालाई प्रयोग गर्ने खतरा भइरहेकाले दरबारको स्थायित्व र चुनिएका मन्त्रिमण्डलको अस्थायित्वले गर्दा दरबारलाई सेनालाई चलाउने (मनिपुलेट गर्ने) मौका रहन्छ । त्यसैले दरबारभित्रको सेनालाई झिक्ने र रहन दिएको खण्डमा प्रधानमन्त्री कहाँबाट पनि उत्ति नै शस्त्रास्त्रले सुसज्जित सेना राख्ने व्यवस्था हुनुपर्छ । दरबारमा ठूलो सेनाको टुकडी राखेको खण्डमा सेनालाई पूरा नियन्त्रणमा राख्ने क्षमता त्यसको भएर जान्छ ।”

 [pdfjs-viewer url=”https%3A%2F%2Fbipinadhikari.com.np%2Fwp-content%2Fuploads%2F2020%2F03%2FBPK-Interview.pdf” viewer_width=100% viewer_height=1360px fullscreen=true download=true print=true]                           

बि. पी. कोइरालाको अप्रसारित अन्तर्वार्ता (२०७६ माघ)

“हिन्दूस्तानको हालत बडो नराम्रो छ – आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक दृष्टिबाट । १७ वर्षसम्म नेहरुले एकछत्र राज्य गरे अंग्रेजबाट पाएको सुसंगठित शासन व्यवस्थालाई उत्तराधिकारमा पाएर । १७ वर्षको अविच्छिन्न शासन एउटै व्यक्ति तथा एउटै पार्टीको हातमा रह्यो । यस्तो सुयोग इतिहासमा विरलै उपलब्ध हुन्छ, विशेष गरेर वर्तमानकालको जस्तो संक्रमणकालमा ।”

“हिन्दूस्तानमा भौतिक तथा बौद्धिक सामग्रीहरु पनि प्रशस्त छन् । विकासशील अर्थ व्यवस्था पनि यस प्रकारका नवोदित राष्ट्रहरुको दाँजोमा उपेक्षा योग्य थिएन, अंग्रेजले भारत छाडेर जाँदा । यहाँको राष्ट्रिय आन्दोलनले पनि आफ्नो लामो अवधिमा एउटै सुसंगठित रुप लिइसकेको थियो र अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा राष्ट्रिय अधिकारका लागि लड्नेहरुका लागि उदाहरण प्रस्तुत गर्थ्यो ।’

“यद्यपि भारतको विभाजनले अधिकारको हस्तान्तरणलाई चोखो भन्न सकिन्न तथा पूर्ण शान्तमय ढंगबाट त्यो सुसम्पन्न भयो भन्न सकिन्न, तैपनि अपेक्षाकृत त्यो शान्तिपूर्ण हस्तान्तरण थियो जसमा अधिकार छाडेर जाने विदेशी शासक तथा अधिकार प्राप्त गर्ने स्वदेशी शासक वर्गहरुमा आपसी सौहार्दपूर्ण सम्बन्ध स्थापित भयो अधिकारको हस्तान्तरणबाट ।”

“गान्धी, नेहरु आदि राष्ट्रिय नेताहरुको जादुले जनता वशीभूत थियो । त्यो जादूलाई राम्ररी प्रयोग गर्न सकेको भए जनताबाट ठूलो बलिदान तथा सहयोग प्राप्त गर्न नसकिने पनि थिएन ।’

“यस पृष्ठभूमिमा विचार गर्दा १७ सालको नेहरुको शासनलाई पूर्ण असफल शासन भन्न सकिन्छ, किनभने उनीबाट कुनै किसिमको समस्याको पनि समाधान भएन, बरु १७ वर्षको अवधिमा उनले वसीयतको रुपमा प्राप्त गरेको प्राप्ति मूलधन (क्यापिटल) लाई बढाउने सट्टा क्षीणतर बनाउँदै गए ।”

“१) काश्मिरको समस्या जस्ताको त्यस्तै छ,
२) पाकिस्तानसँग सम्बन्ध राम्रो हुन सकेन,
३) चीन शत्रु भएर निस्क्यो,
४) एशिया अफ्रिकामा भारतको प्रतिष्ठा लुप्तप्रायः छ
५) देशको आर्थिक व्यवस्था यस्तो दयनीय छ कि अमेरिकन मद्दत नभएको भए अहिले भारतमा भयंकर दुर्भिक्ष भएर ठूलो उत्पात हुनेथियो,
६) तुलनात्मक दृष्टिबाट भारतको आर्थिक विकास अत्यन्त मध्यम छ,
७) जनसंख्याको वृद्धिले भयंकर सम्भावनापट्टि संकेत गर्छ,
८) बर्माबाट भारतीयहरु निकालिँदै छन्,
९) लंकामा भारतीयहरुको दूरावस्था छ,
१०) नेपालमा भारतको प्रतिष्ठा माटोमा मिलेको छ,
११) जहाँजहाँ भारतीयहरु गएर बसोबास गरेका छन् अफ्रिकामा त्यहाँ – त्यहाँबाट खेदिने भएका छन् जस्तो लाग्छ,
१२) सामरिक दृष्टिबाट भारतजस्तो खोक्रो रहेछ त्यसको प्रमाण २ वर्ष पहिले चिनीयाँहरुको सफलताले प्रमाणित गरिदिएको छ,
१३) भारतका जाति र प्रान्तहरुमा आपसी सद्भावना र भावात्मक एकताको नितान्त अभाव छ,
१४) नागाहरुलाई सन्तुष्ट पार्न असमर्थ भएका छन्,
१५) दक्षिणीहरुको पनि बीचबीचमा स्वतन्त्र हुने भन्ने आवाज सुनिन्छ,
१६) कांगे्रस पार्टीको संगठन अत्यन्त कमजोर भएको छ,
१७) विरोधी पार्टीमध्ये कुनै पनि त्यस्तो संगठन छैन जसले हिन्दूस्तानको राजनीतिलाई सम्हाल्न सकोस् । कुनै पनि बढ्न सकेनन् । आदि, आदि…”

“किन यसो भयो? मुख्यतः मलाई लाग्छ, हिन्दूस्तानको संस्कृति नै बडो दोषपूर्ण छ । यस संस्कृतिमा सामाजिकताको भावना बडो अल्प छ, व्यक्तिवादको प्रोत्साहन यसमा बढी छ – आत्मामा अत्याधिक जोर दिएकोले (मोक्ष व्यक्तिगत प्राप्ति हो) । यस संस्कृतिको सुन्दर रुप (एस्थेटिक) छ, कलात्मक, किनभने व्यक्तिवादको प्रोत्साहनले कला र सुरुचिको स्रोत अकुण्ठित रहेको छ यसमा, तर व्यवहारिक दृष्टिबाट यो संस्कृति असांसारिक दर्शनमा आधारित भएकोले सामाजिक छैन र नैतिक (इथिकल) पनि छैन ।”

“मलाई एउटा गम्भीर दोष लाग्छ, असांसरिकतामा अव्यावहारिकताको दोषको अतिरिक्त । त्यो गम्भीर दोष के भने असांसरिकता किनभने अव्यावहारिक भएकोले मानव जीवनलाई ढोंग, पाखण्डपूर्ण (हिपोक्रिटिक) बनाउँछ । मानौं, जीवनले आफ्नो निर्वाहका लागि पनि ढोंगको आचरण गर्नुपर्छ, त्यस संस्कृतिमा जसमा संसारलाई तुच्छ र माया मानिएको छ । मलाई लाग्यो – भारतीय संस्कृतिको सबैभन्दा ठूलो दोष कपटाचारको प्रोत्साहन हो । भारतीयहरु बडो ढोंगी हुन्छन् । यही कारण हो कि भारतीयहरु खुला हृदयका हुन नसकेकाले आफ्नो आचरणबाट विदेशमा राम्रो प्रभाव पार्न सकेका छैनन्, यद्यपि कैयौं पिढीदेखि त्यहाँ तिनीहरु बसोबास गर्दै आएका छन् । राष्ट्रिय आन्दोलनको दरम्यान राष्ट्रिय भावनाको जागृतिले भारतवासीहरुको संस्कृतिमा जुन ‘ह्युमिलिटि’ हुनुपर्ने (कि भारतीय संस्कृतिमा ‘ह्युमिलिटि’ लाई चरित्रगुण मानिएको छैन, उदाहरणस्वरुप ब्राह्मणको दर्प?) त्यो मारिदिएको छ । उनीहरु आफूलाई सबभन्दा ठूलो सभ्यताका वाहक भन्ठान्छन् ।”

“यो त त्यस्तो मौलिक दोष हो, राष्ट्रिय सांस्कृतिक चरित्रको, जसले गर्दा ३००० वर्षको लामो इतिहासमा भारतले कहिल्यै पनि विदेशीहरुको आक्रमणबाट देशलाई राम्ररी रक्षा गर्न सकेन (कुन्नि हुणको आक्रमणको के भो?) र देश कहिले पनि एउटा राजनीतिक सूत्रमा बाँधिएन अंग्रेज शासनकालभन्दा पूर्व – कि जसमा नेहरु या अरु कसैले केही गर्न सक्तैन थिए । यस मौलिक दोषका अतिरिक्त अरु पनि कनटेम्पोररी कारणहरु छन् जसले गर्दा भारतको उन्नतिको समग्र उपदानहरु प्रस्तुत थिए अंग्रेजले छाडेर जाँदा । मुख्य कारण मलाई लाग्छ, भारतको राष्ट्रिय जीवन चिरैचिरा परेको छ ।”

“(१) राष्ट्रिय आन्दोलनको चिरा परेको व्यक्तित्व । अहिंसात्मक आन्दोलन शुद्ध राजनीतिक अधिकारका लागि एउटा चिरा परेको दुर्गुणले आवृत हुन्छ किनभने राजनीति छद्म अथवा प्रकट रुपबाट हिंसाको माध्यमवादी प्रयोग हो । अहिंसाको कुरा गरेर राजनीतिमा चिरा परेको (स्प्लिट) व्यक्तित्वको सृष्टि गर्छ, कपटाचार पनि जो कि हिन्दूस्तानको राष्ट्रिय आन्दोलनको गति भएको छ । अंग्रेजहरुले अनेक कारणबाट भारतलाई छाड्नु पर्थ्यो । हो, ती कारणहरुमध्ये भारतको बलियो राष्ट्रिय आन्दोलन र जनभावना पनि एउटा प्रमुख कारण हुनसक्छ (तर बर्मा नि? सिलोन नि? र अफ्रिकाका उपनिवेशहरु नि) । जे होस् हिन्दूस्तानीहरुलाई अहिंसाको राजनीतिक प्रयोगको सफलताको प्रमाण आफ्नो स्वतन्त्रताले दिएको छ भन्ने भ्रम पर्न गएको छ – एउटा राष्ट्रिय (मिथ) को यसरी सृष्टि भएको छ । हिन्दूस्तान जसले विकासमा बाधा पारेर पनि अरबौं रुपियाँ सैनिक संगठन र आयोजनामा प्रतिवर्ष खर्च गर्छ उसको राष्ट्रपिता अहिंसाको अवतार गान्धी छन्, यो भन्दा ठूलो विरोधाचार अरु के हुन सक्छ?”

“(२) नेता नेहरु र नेहरुको पार्टी कांग्रेस आपसमा एक हुन नसकेका पृथक तत्व थिए, त्यसो हुनाले चिरा परेको व्यक्तित्व दुवैको बन्न गयो, नेताको र संगठनको । नेहरुको व्यक्तिगत प्रतिष्ठा प्राप्त नगरेर पार्टीले अधिकारासीन हुन सक्तैन थियो, त्यसो हुनाले नेहरुको उसलाई खाँचो थियो, त्यस्तै नेहरुलाई पनि आफ्नो नेतृत्वका लागि संगठनको आवश्यकता थियो । उनको अभूतपूर्व जनप्रियता रिक्ततामा सक्रिय हुन सक्दैन थियो पार्टीको माध्यमको अभावमा । एउटालाई अर्काको आवश्यकता भएपनि दुवैको दृष्टिकोण भिन्नाभिन्नै थियो । कांग्रेसको समाजवाद नेहरुको शर्त – कांग्रेसले स्वीकार गरेको हो, उनको सेवा प्राप्त गर्नका खातिर तर हृदय भने समाजवादमा छैन पार्टीको । नेहरुले पनि आफ्नो समाजवादलाई पन्यालो पार्नु परेको थियो पार्टीलाई त्यो कुरो स्वीकार्य बनाउनका खातिर । नेहरुले गर्दा कांग्रेसले जो शायद पूर्ण रुपले राष्ट्रिय हिताहितको मात्र ख्याल राखेर आफ्नो शुद्ध राष्ट्रिय नीति बनाउने थियो, त्यसो गर्न सकेन । कांग्रेसले गर्दा नेहरु पनि त्रिशकुं भएर रहे । यस्तो स्थितिले गर्दा जुन नेतृत्व पार्टी र त्यसको नेताले राष्ट्रलाई दिनुपथ्र्यो त्यो दिन सकेनन् । हिन्दूस्तानको ‘कनट्म्पोररी’ दुर्भाग्य त्यहि हो ।’

“मेरो आफ्नो अनुभव छ कि जनतालाई नेतृत्व चाहिन्छ । असल नेतृत्वमा जनताले आफ्नो तर्फबाट गर्नुपर्ने काममा त्रुटि ल्याउँदैन । नेतृत्व नै ‘स्प्लिट पर्सनालिटी’ को भयो भने जनता अन्योलमा पर्छ – भारतीय जनता अन्योलमा छ ।”

” निष्काम कर्मको अर्थ निष्कर्ष हो भने तर्कको युक्तिसंगति बुझेर हिन्दूदर्शनले अर्को पक्ष पनि लिएको छ– त्यो हो सन्यास, जसको अर्थ पूर्ण कर्म–निवृत्ति (टोटल एब्स्टेन्सन फ्रम वर्क) हो । तर संन्यास दर्शन पनि तर्कको असंगतिले पीडित छ । पूर्ण कर्म निवृत्तिको अर्थ हो जीवनबाट मुक्ति, मृत्यु ।”

“जीवनधारण गर्नका लागि मात्र पनि केही कमसेकम न्युनतम (मिनिमम) कर्म गर्नैपर्छ – भोजन खानै पर्यो । संन्यासीहरुले क्षुधा निवारण गर्नका लागि माग्ने वृत्ति लिएका छन् । माग्नु पनि कर्म हो र यदि नमागेर पनि वटवृक्ष तल बसेको संन्यासीले भोजन पाउँछ भनेपनि उसका लागि चाहिने त्यो अल्प भोजन प्राप्त गर्नका लागि अरु कतिले कार्यरत हुनैपर्छ– किसानले कमसेकम अन्न त उब्जाइदिनु पर्यो र गृहीणीले त्यस अन्नलाई पकाएर संन्यासीको निकट पुर्याई दिनुपर्यो ।”

“सन्यासीको निष्कर्मताको आधार अरु अनेकानेक प्राणीहरुको आफ्नो आवश्यकताभन्दा बढी गर्नपरेको कर्म हुन जान्छ । त्यसो हुनाले सन्यासको सिद्धान्त या त एकदम युक्तिसंगत छैन, या त्यो मृत्यु दर्शन हो, जुन दर्शनले जीवनलाई कुनै प्रकारको सहायता उपलब्ध गराउन सक्तैन । तर्कको दृष्टिबाट भने संन्यास युक्तिसंगत छ, मोक्षको सर्वोपरि लक्ष्यको सिद्धान्तसँग जो हिन्दू दर्शनको मुख्य वस्तु हो, तर बाँच्नका लागि दर्शन चाहिएको छ मर्नको लागि होइन ।मर्किन्ग्समा मृत्युको प्रति लंगिन्ग्स लक्षित छ कहिं कहिं ।”