मीठो बोली, सरल जीवन, बृहत् अध्ययन, स्वतन्त्र चिन्तन तथा विवेकको राजनीतिले नेपाली समाजमा प्रदीप गिरिको विशिष्ट पहिचान बनाएको छ।
२०६५ चैतमा भाइ मनोज बरालको छोराको व्रतबन्धको पार्टी थियो। त्यहाँ सिरहा, बस्तीपुरका धेरै निम्तालुहरू सम्मिलित थिए। प्रदीप गिरि चाहिं आइसक्नुभएको थिएन। तर, एउटा टेबल वरिपरि बसेका हामीले उहाँबारे निकै बेर कुरा गर्यौं। चाहे जीवनको कुरा होस् वा जगत्को, प्रदीप दाजु एउटा निरपेक्ष ‘रेफरेन्स’ हुनबाट कसैले रोक्न सक्दैन।
निकै ढिलो भएपछि मेरो मामा देवेन्द्र ढकाल (प्रदीप गिरिका एक प्रशंसक) ले आफ्नो घडीतिर हेर्दै भन्नुभयो, “उहाँको कार्यक्रम अझै सकिएको छैन जस्तो छ। स्रोताले सजिलै उम्किन दिँदैनन्। उहाँको त्यस्तै हो।”
मैले ठट्टा गरें, “नयाँ कुरा त प्रदीप दाजुले केही गर्नुहुन्न। सधैं उही पुराना मान्छे, पुरानो कथा, पुरानो सन्दर्भ। तर, किन होला उहाँप्रतिको आकर्षण कहिल्यै घट्दैन?” मामाको टिप्पणी सहज थिएन। उहाँको भनाइमा ‘रेफरेन्स’ पुरानो भएर के भयो र? प्रदीप दाजुको वैचारिक धरातल सधैं नवीन नै छ। यो गहिरो विचार विमर्श थिएन। ककटेल पार्टीको रमाइलोमा गरिएको उहाँलाई स्नेह गर्ने भाइभतिजा, आफन्त तथा गाउँलेहरूको हलुको टीका-टिप्पणी मात्र थियो।
तर, मामाले यो कुरा केही दिनभित्रै प्रदीप दाजुकहाँ पुर्याइसक्नुभएछ। ‘तपाईं त ओल्ड वाइन इन न्यू बाटल हो अरे। अब के भन्नुहुन्छ?’ प्रदीप दाजुको टिप्पणी थियो, ‘विपिनले ठीक कुरा गरे। म नयाँ ‘लिटरेचर’ हरूका सम्बन्धमा नयाँ नै छु।’ बेलुका उहाँको फोन आयो। ‘तिमी कुन कुन पुस्तकहरू सिफारिश गर्छौ? मलाई भन त।’
वास्तवमा मलाई लाज पनि लाग्यो। किनभने, मैले गरेको टिप्पणीमा अतिशयोक्ति थियो। त्यो न्यायोचित हो भन्ने दृष्टिकोणमा भनिएको पनि थिएन। तर, प्रदीप दाजुको विनयशीलताको एउटा सामान्य उदाहरण मात्र हो। प्रदीप दाजुको ‘पपुलर डिस्कोर्स’ मा हजारौं लेख, टिप्पणी वा मन्तव्य आएका छन्। तिनमा कहिल्यै पनि रोबर्ट डाह्ल, सामुयल हन्टिंगटन, जारेड डायमन्ड, हेनरी किसिन्जर, नोम चोम्स्की जस्ता लेखकहरूको विचार वा प्रसङ्ग आएको देखिँदैन।
संसारमा सार्वजनिक बौद्धिकहरूको संख्या पनि ह्वात्तै बढेको छ। फ्रान्सिस फुकुयामा र त्यसपछिको पिंढी झनै लोभलाग्दो छ। उहाँले नपढेको वा नदेखेको पक्कै होइन। यसै क्षेत्रका पण्डितहरू जस्तो हिजोका रमण महर्षि वा श्रीराम शर्मा आचार्य वा आजका अमर्त्य सेन पनि त उहाँको डिस्कोर्समा देखिँदैनन्। यस्तो किन होला भन्ने एउटा सामान्य कौतूहल मात्र थियो मेरो। यद्यपि, म कवि टीएस एलियटले कतै लेखेको सम्झिन्छु- मलाई पश्चिमा दार्शनिकहरू पूर्वीय दार्शनिकहरूका अगाडि ‘स्कूल ब्वाइज’ मात्र लाग्दछन्। त्यसो भन्ने हैसियत प्रदीप दाजुसँग पनि थियो भन्ने मान्दछु।
वास्तवमा प्रदीप गिरि असाध्यै चाँडो पढ्ने र हात्तीको जस्तो सम्झना शक्ति भएको व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो। लेखपढ गर्न उहाँलाई विशेष सुविधा चाहिंदैनथ्यो। आचार्य नरेन्द्रदेव, जयप्रकाश नारायण, राममनोहर लोहिया तथा बीपी कोइरालाको जीवन, सिद्धान्त तथा दृष्टिकोणबाट उहाँको सैद्धान्तिक राजनीतिक यात्रा शुरू भएको हो। उनीहरूका पुस्तक, लेख तथा भाषणहरू उहाँलाई लगभग कण्ठै देखिन्थ्यो। जयप्रकाश नारायणको विद्वत्ता तथा राममनोहर लोहियाको मार्क्स, गान्धी एन्ड सोसलिज्म (१९६३) उहाँको कुरा सुन्दा पटक पटक सन्दर्भमा आउँथ्यो। बुद्ध दर्शन र गान्धीको सोचबाट उहाँका दृष्टिकोणहरू क्रमशः विस्तारित भएका देखिन्छन्।
रुसको अक्टोबर क्रान्ति, लेनिनको संघर्ष, ट्रट्स्कीको जीवन र मान्यता, पोल्यान्डकी मार्क्सवादी रोजा लुक्सम्बर्ग, जर्मनीका एड्वर्ड वर्नस्टाइन जस्ता दर्जनौं पश्चिमाहरूका मूल्य-मान्यताहरू यस क्षेत्रको सामाजिक तथा आर्थिक परिस्थितिका आधारमा उहाँ निरन्तर व्याख्यारत रहनुहुन्थ्यो। यस टिप्पणीकारले गान्धी वा विनोवा भावेको सर्वोदयको अवधारणा लगायत ती सबै लेखक वा चिन्तकहरूबारे केटाकेटीमै उहाँले गाउँका वयस्कहरूमाझ बोलेको सुनेको हो।
स्वयं गान्धीले ‘सर्वोदय’ भन्ने शब्द अंग्रेजीका लेखक जान रस्किनको अन टु दिस लास्ट पुस्तक पढेपछि निर्माण गरेको हो भन्ने मानिन्छ। तर, अहिले आएर मलाई लाग्छ, प्रदीप दाजुको राजनीतिक मूल्य-मान्यतामा उहाँको इतिहास तथा साहित्यको ज्ञान नथपिएको भए उहाँ एउटा चिन्तकका रूपमा त्यति धेरै प्रभावशाली हुनुहुन्नथ्यो होला। यी दुवै विषयले उहाँलाई चिन्तक प्रदीप गिरि बनाएको हो।
राजनीतिसँग ‘पावर’ (शक्ति)को पक्ष जोडिएको हुन्छ। सामान्यतः शक्ति प्राप्त गर्ने लालसा छैन भने राजनीतिमा कोही पनि होमिंदैन। धेरै कम मान्छेहरू मात्र अपवादका रूपमा लिन सकिन्छ। त्यसमध्येको सबैभन्दा बलियो उदाहरणका रूपमा गान्धी छन्। जो समग्र परिवर्तनको अवधारणा राख्थे। राजनीति यसको एउटा पाटो मात्र थियो। गान्धी जस्तै प्रदीप गिरि वास्तविक राजनीतिक शक्तिको आकांक्षा नभएको एउटा आदर्शवादी, मानवतावादी तथा अध्यात्मवादी नेता हुन पुग्नुभयो। शासन र शक्ति प्राप्त गर्ने कुनै चाहना नै भएन उहाँको जीवनमा। उहाँको व्यक्तित्व तथा विचार, धर्म तथा राजनीति, रहस्यवाद, व्यवहारवाद तथा यस क्षेत्रको प्राचीन दर्शन तथा अर्वाचीन पाश्चात्य दर्शनको विशिष्ट सम्मिश्रणका रूपमा देखिन थाल्यो।
आफ्नो आस्था तथा विचारको ‘लेबोरेटरी’ का रूपमा गान्धीले जस्तै प्रदीप गिरिले पनि आश्रम सञ्चालनको प्रक्रियामा प्रवेश गर्नुभएको स्पष्ट देख्न सकिन्छ। नेपालका कुनै राजनीतिकर्मीले पनि यस प्रकारको प्रयोग गरेको देखिदैन। सन् १९१४ मा महात्मा गान्धी दक्षिण अफ्रिकाबाट भारत फर्किए। त्यसपछि गोपालकृष्ण गोखलेसँग उनको सम्पर्क भयो। तर, सन् १९१५ मै गोखलेको देहान्त भयो। यसपछि सावरमतीमा गान्धीले सत्याग्रह आश्रमको स्थापना गरे।
केही वर्ष उनको काम-कारबाही सामाजिक र आर्थिक क्षेत्रमा सीमित थियो। उनले चम्पारणमा यूरोपेली जमीनदारहरूका विरुद्ध किसानहरूको नेतृत्व गरे। अहमदाबादमा मिल मालिकहरू विरुद्ध मजदूर हडताल गराए। गुजरातको खेदामा साहु-आसामी सम्बन्धलाई मानवीय बनाउन किसान आन्दोलन सञ्चालन गरे। यस वेलासम्म गान्धी ब्रिटिश सरकारको सहयोगी नै देखिन्थे। सन् १९१९ लागेपछि उनको असहयोग प्रष्ट हुँदै गयो। आश्रम एउटा ‘इन्स्टिट्यूशन’ थियो। यहाँबाट उनको राजनीतिक यात्रा शुरू भएको थियो।
प्रजातन्त्र र समाजवाद प्रदीप गिरिका चिन्तनका सर्वोपरि लक्ष्य देखिन्छन्। खास गरी यस क्षेत्रमा समाजवादको सिद्धान्त तथा प्रयोगमा देखिएको विशिष्टतालाई उहाँले निकै राम्रोसँग व्यक्त गर्न सक्नुहुन्थ्यो। पुरानो कुरा गर्दा, सबैभन्दा पहिले प्लेटोले द रिपब्लिक पुस्तकमा सम्पत्ति तथा परिवारको साम्यवादी रूप प्रस्तुत गरेको पाइन्छ। मध्यकालीन रोममा धार्मिक समाजवादी व्यवस्थाको उदाहरण पनि छ। अठारौं तथा उन्नाइसौं शताब्दीमा सेन्ट साइमन, फोरियर, ओवेन तथा सर थोमस मुरले समाजवादी धारणामा ठूलो लगानी गरे।
सन् १८३३ मा लन्डनबाट प्रकाशित हुने पुअर म्यान्स गार्जियन पत्रिकाले पहिलोपल्ट समाजवाद भन्ने शब्दको प्रयोग गरेको हो। तर, यसलाई आधुनिक तथा वैज्ञानिक रूप कार्ल मार्क्सले नै दिएका हुन्। उनले नै आर्थिक व्यवस्था इतिहास तथा समाजका रूपमा निर्णायक हुन्छ तथा प्रत्येक युगको आर्थिक व्यवस्थाबाट नै त्यस युगको सभ्यता, संस्कृति, दर्शन, राजनीति र सामाजिक व्यवस्थाका आधारहरू तय हुन्छन् भन्ने मान्यता स्थापित गरेका हुन्।
निश्चय पनि प्रदीप गिरि यूरोपेली मात्र नभई भारतीय समाजवादीहरूको प्रभावबाट मुक्त हुनुहुन्नथ्यो। तथापि, अन्ततः उहाँको सोच गान्धीको प्रयोगपट्टि नै उन्मुख थियो। जसरी गान्धी स्वराज वा रूपान्तरणको कुरा गर्दा कुनै परिवार, समाज, देश वा क्षेत्रको राजनीतिक परिचयबाट बाँधिन चाहँदैनथे, प्रदीप गिरिमा पनि त्यही नै सूत्रले काम गर्दथ्यो। जात, धर्म, वर्ण, लिङ्गदेखि मुलुकहरूबीचको राजनीतिक परिचय पनि उहाँका लागि महत्त्वपूर्ण थिएनन्।
प्रदीप गिरि सिरहा, बस्तीपुरका बालकथाहरूमा बारम्बार आउने नाम हो। सानैदेखि उहाँ तीक्ष्ण बुद्धिको मानिनुहुन्थ्यो। लेखपढ गर्ने कुरामा उहाँ सधैं अगाडि देखिनुहुन्थ्यो। केटाकेटीमै आफ्नी हजुरआमा (गाउँकी कान्छी मुखिनी आमा)लाई रामायण र महाभारत सुनाउँदा सुनाउँदै उहाँ ती दुवै ग्रन्थमा पोख्त हुनुभयो।
गाउँघरका पण्डितहरू उहाँको अगाडि पूजाआजा गराउन डराउँथे। गल्ती समाउँछ कि भन्ने त्रास हुन्थ्यो। संस्कृतमा उहाँको दह्रो पकड हुन पुग्यो। आफ्ना बुबा मित्रलाल गिरिको सङ्कलनमा भएका अनगिन्ती पुस्तकहरू खोल्ने, पढ्ने बानी उहाँलाई सानैदेखि लाग्यो। अंग्रेजीमा पनि उहाँको राम्रो दखल थियो। आफ्ना बुबा मित्रलाल तथा एकापरिवारका काका रुद्रप्रसाद गिरिबाट उहाँले नेपाली कांग्रेसको पृष्ठभूमि प्राप्त गर्नुभयो। अर्का काका तुलसी गिरिको जस्तै वाक्पटुता पनि उहाँमा देखिन्थ्यो।
यति हुँदाहुँदै पनि युवा प्रदीप गिरिले राजनीति बीपी कोइरालाबाटै सिक्नुभयो। उहाँ बीपीभन्दा करीब ३० वर्ष कान्छो हुनुहुन्थ्यो। मूलतः बीपीको व्यक्तित्व, विचार, पठनपाठन, तार्किकता तथा राजनीतिबाटै उहाँले आफ्नो दार्शनिक व्यक्तित्व निर्माण गर्नुभएको भन्दा अन्यथा हुनेछैन। चाहे साहित्य होस् वा अर्थशास्त्र, प्रजातन्त्र होस् वा समाजवाद, उहाँले आफ्नो जीवनमा बीपीको जति कसैको नाम लिएको देखिंदैन। बीपी बाँचुन्जेल उहाँ बीपीको ‘क्रिटिक’ कै रूपमा देखिनुभयो।
विभिन्न समसामयिक विषयवस्तुहरूमा उहाँले बीपीलाई प्रश्न गरेको पाइन्छ। तथापि, बीपी विचारका क्षितिज बाहिर उहाँलाई कहिल्यै देखिएन। जीवनको उत्तरार्द्ध त उहाँले बीपीकै आदर्शको सङ्कलन तथा लेखनमा बिताउनुभएको देखिन्छ। तथापि, बीपी र प्रदीप गिरिका बीचमा रहेको मूल वैचारिक खाडल उल्लेख गरिनु यहाँ प्रासङ्गिक हुन्छ। यसको चुरो राष्ट्रवाद सम्बन्धी धारणामा छ।
युवा उमेरका बीपी कोइरालाका कतिपय भनाइबारे राम्रो अध्ययन अनुसन्धान हुन पाएको छैन। कोइराला आफैं एउटा विशिष्ट किसिमको परिवेश, परिस्थिति र समयमा जन्मिएको, हुर्किएको र प्रशिक्षित नेता हुनुहुन्थ्यो। नेपालमा वैधानिक सुधार वा परिवर्तनको राजनीति शुरू गरे पनि हिन्दुस्तानमा आधारित उहाँको काम-कारबाहीहरू विभिन्न रूपमा काँचो उमेर, हिन्दुस्तानी सत्ता तथा परिवेशको प्रभावमा थिए भन्ने विषयलाई प्रदीप गिरिले व्यावहारिक भएर हेरेको देखिंदैन। उहाँ बीपीमा हिन्दुस्तानदेखि अलग नेपाली राष्ट्रवादको स्वतन्त्र चेतना नभएको नै देख्नुहुन्थ्यो।
प्रदीप दाजुसँग नजिक भएका जोसुकैले पनि बीपीले राष्ट्रिय कांग्रेसको उद्घाटनमा नेपाललाई भारतीय महाद्वीपको अभिन्न अङ्ग भन्नुभएको कुरा दोहोर्याएको सुनेको हुनुपर्छ। त्यसै गरी बीपीले कलिलो उमेरमा ब्रिटिशहरू विरुद्धको कारबाहीमा भारतमा जेल पर्दा तात्कालिक राणा शासनमा नेपालतर्फ सुपुर्दगी (एक्स्ट्राडिसन) नगरोस् भनेर भारतमा जन्मिएको, हुर्किएको भनेर अदालतमा प्रत्युत्तर दर्ता गरेको प्रसङ्ग पनि हो। यो दोस्रो भनाइ पनि प्रदीप दाजु बीपीका सम्बन्धमा दोहोर्याउन मन पराउनुहुन्थ्यो।
त्यसै गरी बिरामी छँदा उपचारका लागि विदेश जान नेपाल सरकारबाट राहदानी उपलब्ध हुन नसकेपछि भारत सरकारसँग परिचयपत्र लिई विदेश गएको भन्ने विषय पनि प्रदीप दाजु उठाउन मन पराउनुहुन्थ्यो। यसबाट बीपीको क्रमश: विकशित हुँदै गएको राष्ट्रवाद अवसरवाद हो भन्नेतर्फ उहाँको दलिल स्पष्ट देखिन्छ। यी सबै उदाहरणमा प्रदीप दाजुले तिनको स्वाभाविक अर्थ भन्दा बढी बुझ्न खोजेको देखिन्छ। निश्चित रूपमा उहाँसँग यी तीनवटै विषयमा असहमत हुने प्रशस्त आधारहरू छन्।
त्यस्तै, बीपीको राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिलाई प्रदीप गिरिले एउटा रणनीतिका रूपमा मात्र व्याख्या गर्नुभएको देखिन्छ। आफ्नो सैद्धान्तिक असफलतालाई नवीनता दिंदै राजनीतिमा बीपी रणनीतिक भई मेलमिलापको कुरा गर्नुभएको हो भन्ने कुरामा उहाँ सधैं जोड दिनुहुन्थ्यो। आफूलाई कट्टर गणतन्त्रवादी भनी पछि मात्र चिनाउनुभएका गिरिले बीपीद्वारा घोषणा गरिएको मेलमिलापको सैद्धान्तिक आधार (अर्थात राष्ट्रियता खतरामा छ तथा देशको सुरक्षाका लागि पनि राजासँग सहकार्य जरुरी छ भन्ने कुरा) लाई कहिल्यै स्वीकार गर्नुभएन।
गत वर्ष भने उहाँले आफ्नो विचार केही परिष्कृत गर्नुभएको देखिन्छ। उहाँले कोइरालाको राष्ट्रिय मेलमिलाप जे भए पनि राजा वीरेन्द्रलाई चढाइएको बिन्तीपत्र थिएन, संघर्षको गान्धीवादी शैलीको यो एक उदाहरण थियो, यो सत्याग्रह थियो भनेर आफूलाई संशोधन गर्नुभएको देखिन्छ। राष्ट्रवादबारे बीपीको दृष्टिकोणलाई उहाँले बाँचुन्जेल स्वीकार गर्नुभएन। जनमतसंग्रहको घोषणालाई बीपीले आफ्नो राष्ट्रिय मेलमिलापको आह्वानको राजनीतिक उपलब्धिका रूपमा लिएकोमा गिरिको आपत्ति थियो।
त्यस्तै, जनमतसंग्रहको तात्कालिक कारण भएको विद्यार्थी आन्दोलनबारे बीपीका शङ्काहरू गिरिलाई आधारविहीन लाग्थे। नेपालको राष्ट्रियतालाई कहाँबाट कसरी खतरा आयो? बीपीले जानीजानी स्पष्ट हुन नखोजेको हो भन्ने कुरा उहाँले निरन्तर भनी नै रहनुभयो। गणेशराज शर्माद्वारा सम्पादित राजा, राष्ट्रियता र राजनीति (२०६३) उहाँले प्रशस्त पढेको तथा टिप्पणी गरेको पुस्तक हो। तर पनि, उहाँले बीपीमा स्पष्टता देख्नुभएन। उहाँले लेख्नुभएको छ, ‘कुनै पनि जनआन्दोलनले राजा र उहाँको समझदारीबाट हुने संवैधानिक विकासलाई बाधा पुर्याउँछ भन्ने उहाँको (बीपीको) आकलन थियो।
अहिले नेपालमा हुने सबै आन्दोलनमा नेपालीभन्दा पनि विदेशीको हात हुन्छ भनेर उहाँले बारम्बार भन्न थाल्नुभयो। नेपाली राजनीतिमा आमजनताको पहल बडो थोरै छ, जो प्रभाव छ, विदेशीको छ भन्ने उहाँको ठहर थियो। यो सही विश्लेषण थिएन। तर, यति नभन्दासम्म उहाँको राष्ट्रियता खतरामा छ भन्ने तर्कको पुष्टि हुँदैनथ्यो।” प्रदीप गिरिको यो व्याख्या अनुचित छ। यससँग सहमत हुन सकिने आधारहरू कतै देखिंदैन।
तर, अधिकांश विषयहरूमा प्रदीप दाजुका टिप्पणीहरूले नेपाली कांग्रेसलाई बलियो बनाएको छ भन्नेबारे शङ्का छैन। हामी सानो छँदाको कुरा हो। ओखलढुंगा अपरेशन असफल हुन पुगेको थियो। क्याप्टेन यज्ञबहादुर थापालाई पञ्चायत सत्ताले सिरहा कमला नदीको किनारमा झुन्ड्याएर हत्या गरेको थियो। उहाँलाई ओखलढुंगाको चिशंखुबाट गिरफ्तार गरिएको थियो। त्यस्तै, बस्तीपुर हाइस्कूलबाटै पढेका राम पौडेल र लक्ष्मण पौडेललाई पनि ओखलढुंगाकै टिम्बुरबोटे जङ्गलमा सेनासँगको दोहोरो भिडन्तमा भन्दै गोली ठोकी मारिएको थियो।
भारत, फारबिसगञ्जमा स्थापना गरिएको नेपाली कांग्रेसको लडाकू क्याम्पमा राम र लक्ष्मण दुवैलाई हातहतियार चलाउन सिकाइएको थियो। क्याप्टेन यज्ञबहादुर दोस्रो विश्वयुद्धमा नेपाली सेनाका तर्फबाट ब्रिटिश सेनाका लागि जापान विरोधी मोर्चामा हवल्दारका रूपमा लडेका मान्छे थिए। तर, राम र लक्ष्मण उमेर नपुगेका कलिला युवा थिए। उनीहरूको हत्या गाउँका लागि ठूलो शोकको विषय थियो।
प्रदीप दाजु आफैं पनि त्यस वेला सत्ताइस वर्षको मात्र हुनुहुन्थ्यो। तर, पूर्ण सुझबुझ सहितको उहाँको आलोचना थियो। बीपीको अपरिपक्व निर्णय तथा ब्याकअप प्लान तयार नभएकाले गर्दा ओखलढुंगा अपरेशन असफल भएको हो भन्ने उहाँको मूल्याङ्कन थियो। बीपीले यसका लागि हतार गर्नु हुँदैनथ्यो। वास्तवमा ओखलढुंगा काण्डले बीपीलाई पनि प्रशस्त सिकाएकै देखिन्छ।
अधिकांश कोइरालाहरू प्रदीप गिरिबारे आश्वस्त भएनन्, थिएनन्। कोइराला नजिकका अन्य व्यक्तिहरू पनि गिरिलाई शङ्काकै नजरले हेर्थे। कतिपय गोप्य कुराहरू उहाँ मार्फत अन्यत्र पुगेको भन्ने पनि सुनिन्थ्यो। बीपी स्वयंले आफ्नो जीवनमा गिरिलाई धेरै महत्व नदिएको कतिपयको भनाइ छ।
वास्तवमा बनारस छँदा युवावयका प्रदीप गिरिलाई अन्य अपरिचित युवाहरूले नराम्रोसँग कुटपिट गरेका थिए। उहाँको दाहिने आँखा तल काटिएको घाउको खत जीवनपर्यन्त यसको प्रमाणका रूपमा रहेको थियो। उहाँलाई कसले र किन त्यति साह्रो कुट्नुपर्यो? त्यो कहिल्यै स्पष्ट भएन। आफ्नो अन्तिम दिनसम्म गिरि आफैंले पनि कसैलाई औंला ठड्याउनुभएन। तर, उहाँ कुटिएकोे हो भन्ने कुरा बस्तीपुरमा चर्चामा थियो। उहाँलाई नियन्त्रण गर्न खोजिएको थियो।
बीपी स्वयं प्रदीप गिरिका सम्बन्धमा राम्रो मूल्याङ्कन गर्नुहुन्थ्यो। तर, उहाँहरूबीच धेरै ‘एन्गेजमेन्ट’ भएका लेखौटहरू पाइँदैनन्। सन् १९६७ तिर बीपीकी आमाले प्रदीप गिरि तथा शैलजा आचार्यबीच प्रेम भएको तथा शैलजाले बिहे गर्ने चाहना गरेको सूचना बीपीलाई दिएको जेल जर्नलमा उल्लेख छ। त्यसमा बीपी हिरासतबाट मुक्त भएपछि मात्र बिहे गर्ने उनीहरूको इच्छा भएको बीपीले उल्लेख गर्नुभएको छ। बीपीले यो खबर पढेर खुशी मानेको देखिन्छ। प्रदीप असल केटा हुन् र बौद्धिक प्रकृतिका छन्। त्यसैले बौद्धिक प्रकृतिकी शैलजाका लागि पनि उपयुक्त छन् भन्ने उनको भनाइ छ।
तर, स्वभावका दृष्टिकोणले भने यी दुईबीच बिहेबारी टिक्न सक्दैन कि भन्ने उनमा संशय पनि छ। प्रायः बौद्धिक लोग्नेस्वास्नीहरू विवाहमा टिक्न गाह्रो हुने उहाँको सङ्केत देखिन्छ। प्रदीप गिरिपट्टिका मान्छेहरू यो विवाहबाट खुशी नभएको तारिणी कोइरालाले भनेको पनि त्यहाँ उल्लेख छ। तर, बीपीले आफैं चिठी लेखेर ‘रिस्क’ भए पनि तिमी बिहे गर भनी शैलजालाई लेखूँ भन्ने भावना आएको उल्लेख गरेका छन्। तर, त्यस वेला जेलमा रहँदा चिठी लेख्ने उनलाई अधिकार थिएन। शायद लेखेनन् पनि।
मीठो बोली, सरल जीवन, बृहत् अध्ययन, स्वतन्त्र चिन्तन तथा विवेकको राजनीतिले नेपाली समाजमा प्रदीप गिरिको विशिष्ट पहिचान बनाएको छ। असल बाबुआमाका सन्तान त उहाँ हुनुहुन्थ्यो नै। सम्पत्ति, पद र प्रतिष्ठाको तृष्णा लिएर उहाँले नेपाली समाज र राजनीतिलाई गर्नुपर्ने लगानीलाई कहिल्यै कम हुन दिनुभएन। संगठनतर्फ नलाग्नुभएको कारण राजनीतिको मोलाहिजामा उहाँको कुनै आकर्षण थिएन। एउटा चिन्तकका रूपमा उहाँको जीवन सबै नेपालीका लागि सधैं आदर्शमय रहनेछ।
