Category: BP Thoughts

सरल अर्थमा आत्मालाई जगत्को मूल मान्ने आदर्शवादी विचारलाई अध्यात्मवाद भन्ने चलन छ । यसअनुसार आत्मा धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

यसको शरीरभन्दा स्वतन्त्र अस्तित्व हुन्छ । भौतिकवादले यसलाई मान्दैन । यसका दृष्टिमा प्रकृतिमा पदार्थ नै मूल द्रव्य हो । हेर्न, छुन वा अनुभव गर्न सकिने सबै वस्तुको भौतिक क्रियाहरूको परिणाम हुन्छ । यसमा मानसिक तत्त्व वा चेतना पनि पर्छ।

जे कुरा अस्तित्वमा छ त्यो अन्ततः भौतिक हो । भौतिकवादीहरूले कुनै पनि ठोस प्रमाण या गणितीयरूपमा सिद्ध गर्न सकिने विषयमा मात्र विश्वास राख्छन् । त्यसैले दुवै थरीबीच विवाद छ ।

सैद्धान्तिक विषयवस्तुमा आफ्नो दृष्टिकोण स्पष्ट गर्न सधैँ तयार रहने बीपी कोइरालाले अध्यात्मवाद र भौतिकवादबीचको विवादमा पनि आफ्नो कित्ता स्पष्ट गर्न खोजेको देखिन्छ ।

बीपीले आफूलाई भौतिकवादी विचारकै व्यक्ति मानेका छन् । प्रसिद्ध दार्शनिक कार्ल माक्र्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद भौतिकवादी चिन्तनमा प्रख्यात रहेको छ । बीपी यसबारे प्रशस्त जानकार देखिन्छन् । तर, आफ्नो प्रवृत्ति सायद आध्यात्मिक नै हो भन्ने उनलाई लाग्छ । आफ्नो बुद्धि चक्षु भौतिकवादको जगतमा कहिले उघ्रियो भन्ने बारेमा उनी स्पष्ट छन् ।

उनी मेट्रिकका छात्र थिए । गर्मीको छुट्टि बिताएर भारतको बम्बईबाट कासी फर्कँदै गर्दा रेलमा उनको परिचय एकजना कम्युनिस्टसँग हुन गयो । ती कम्युनिस्ट बम्बईबाट मेरठ आइरहेका थिए । उनले बीपीसँग आफूलाई डाँगे भनेर चिनाएका थिए । उनीसँग कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्य भएको प्रमाण पनि थियो ।

एउटा कलिलो छात्रकै रूपमा भएपनि त्यस बेलासम्ममा भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनका प्रमुख राजनीतिक तथा आध्यात्मिक नेता महात्मा गान्धीको विचारबाट बीपी प्रभावित भइसकेका थिए । उनी टोल्सटोय, जन रस्किन जस्ता लेखक तथा ‘रोमान्टिक एनार्किस्टिक’ का विचारहरूप्रति पनि आकर्षित थिए । बाल्टर स्कट तथा लर्ड बायरनजस्तै प्रसिद्ध रोमान्टिक लेखक मानिने भिक्टर ह्युगो बीपीका प्रिय उपन्यासकार थिए ।

स्कुलको विद्यार्थीका रूपमा उनले यी सबै लेखक र रहस्यवादी ग्रन्थकारहरूको विचार कति बुझेका थिए वा थिएनन्, त्यो आफ्नो ठाउँमा छ । तर, बीपीले भनेका छन् – “म जुन पारिवारिक वातावरणमा तबसम्म हुर्किँदै आएको थिएँ त्यसमा यिनीहरूले भनेका कुराहरूले मेरो हृदयको तारबाट सहानुभूतिको ध्वनि झिक्थे ।”

यद्यपि, यो सानो भेटमै डाँगेले बीपीलाई प्रशस्त प्रभावित गरे । उनले लेखेका छन्ः “डाँगेले मेरो आँखाबाट गान्धीवादको जालो झिकिदिएर फ्याँकेको जस्तो गर्यो । मलाई लाग्यो, मैले समाज र मानिसलाई एउटा नूतन र वास्तविक प्रकाशमा फेरिदेखि देख्न थालेँ – कुइरो काटिएपछि छर्लङ्ग भएको पृथ्वीजस्तो ।”

यसरी रेलगाडीबाट बीपीको साम्यवादी चिन्तन सुरु भएको थियो । डाँगेकै सूत्रका कारणले बीपी कासीको हिन्दु विश्वविद्यालयको कम्युनिस्ट सेलका मानिसहरूसँग आबद्ध हुन पुगेको बीपीको भनाइ छ।

उनी भन्छन्– “त्योभन्दा पहिले म पनि गान्धीवादी थिएँ । कम्युनिस्टहरूको संगतले हठात् एउटा नयाँ लोकमा मेरो आँखा खुल्यो, जुन लोकमा मानौ यावत् कुराहरू स्पष्ट र धूममुक्त थिए । बुद्धिले बडो उत्साहकासाथ भौतिकवादलाई ग्रहण गर्यो । र, त्यसरी म भौतिकवादी हुँदै गएँ । र आज म आफूलाई द्विविधारहित मनले भौतिकवादी भनी स्वीकार गर्छु ।”

सन् १९६३ को मध्यमा आइपुग्दा बीपीमा आध्यात्मिकताको पहुँच बढी सकेको देखिन्छ । भौतिकवादी भए पनि अब बीपी सायद संस्कारबाट मुक्त हुन नसकेर हो या अरू कुनै कारणबाट होस् वा उमेर छिप्पिँदै गएकोले होस्, आफ्नो प्रवृत्ति आध्यात्मिक नै भएको उल्लेख गर्छन् ।

“म आध्यात्मवादी (आत्मवादी) छैन; तर आध्यात्मिक प्रवृत्तिको निश्चय नै छु । चेतन मन र बुद्धिले स्वीकार नगरे पनि जीवनका कष्टमय घडीमा मलाई आफ्नो नियतिमाथि भर हुन्छ । अन्धकार रात्रिमा साँपहरू भएको बाटोमा हिँड्दा मृत्युभयले मलाई चिन्तित पाथ्र्याे । तर म मरी नै हाल्छु भन्ने विश्वास मलाई हुँदैन थियो । क्यान्सरको रोगले पीडित हुँदा पनि, मृत्युको सामीप्य बोध हुँदाहुँदै पनि, म वास्तवमा मर्दिन भन्ने विश्वास जबरदस्त किसिमबाट ममा जागिरह्यो । राजनीतिमा कठिन घडीमा त्यस्तै विश्वास मलाई आफ्नो नियतिमा हुन्छ । परिणाम असल छ भन्ने विश्वास – जब कि परिस्थिति कुनै प्रकारले पनि अनुकूल देखिँदैन, तर्कसंगत लाग्दैन– आध्यात्मिकताको लक्षण हो मानिसको प्रवृत्तिमा ।”

बीपीको प्रवृत्तिमा देखिएको यो कमलोपना केबल प्रवृत्तिमात्र हो या अध्यात्मवाद ? अझ बुझ्नुपर्ने हुन्छ ।

‘जेल जर्नल’मा बीपीले मदालसा र पिनाकीबाबुलाई स्नेहवत सम्झिएका छन् । दुवैको सम्बन्धमा गहिराइ छ । आफूलाई आध्यात्मिकतापट्टि दोस्रो चोटि चाख लगाउने व्यक्ति मदालसा भएको बीपीको भनाइ छ।

मदालसाले जेलभित्र एक्लो हुनुको अवसरका बारेमा पनि टिप्पणी गरेकी थिइन् । बीपी भन्छन्ः “उनको तर्कले त्यसबखतको मेरो उनीप्रतिको अत्यन्त अनुकूल मनस्थितिमा, स्वाभाविकतासँग मलाई प्रभाव पार्यो र मेरो विचारमा एकचोटि फेरि हलचल ल्यायो । यहाँ जेलमा एक्लै बसेर यी सब कुराहरू सम्झिन्छु र मनमा द्वन्द्व हुन्छ भौतिकवाद र अध्यात्मवादको बीच । म अहिले पनि भौतिकवादी नै छु, तर अब अध्यात्मवादप्रति उपेक्षाको भाव ममा छैन जस्तो कि पहिलेपहिले थियो ।”

उनि फेरि थप्छन् – “पिनाकीबाबुलाई अनन्तबुद्धिको व्यक्ति भन्थेँ म । अब ममा विनीतता र विनयको भाव उदय भएको छ । यो बाद्र्धक्यको परिणाम त होइन ? यो जेल जीवनको निराशावादको लक्षण त होइन ? कि यो मेरो पूर्णतापट्टिको अग्रगति हो?”

यहाँ पनि प्रश्नहरूले बलियोसँग आफैँ जवाफ दिन खोजेको देखिन्छ । भौतिकवाद जतिसुकै प्रामाणिक भए पनि अध्यात्मवादले जीवन चिन्तनमा गम्भीर अर्थ राख्छ ।

[सन्दर्भ राष्ट्रिय मेलमिलाप दिवसको]

बीपी कोइरालाको विभिन्न लेखनहरुबाट जीवन, क्रान्ति र शान्तिका विषयमा उनका धारणालाई राम्ररी विश्लेषण गर्न सकिन्छ । यस सम्बन्धमा स्टीफेन ज्विगका साहित्यहरु सम्बन्धमा बीपीका टिप्पणीलाई पनि महत्त्वका साथ हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

अष्ट्रियाली उपन्यासकार, नाटककार तथा जीवनी लेखक तथा सन् १९२० र ३० को दशकमा विश्वका लोकप्रिय लेखकहरुमध्ये एक मानिएका स्टीफेन ज्विगका केही सृजनाहरुका बारेमा बीपीका केही टिप्पणीहरु सार्वजनिक छन् । जर्मन भाषी ज्विग भियनामा जन्मिएका थिए । उनी यहुदी थिए ।

सन् १९३४ मा जर्मनीमा नाजी पार्टीको उदय भएपछि उनी आसन्न खतरा छल्न इङ्गल्यान्डतिर लागे । केही अवधिपछि उनी न्युयोर्क बस्न पुगे । त्यसपछि त्यहाँबाट पनि ब्राजिलतर्फ बसाइँ सरे । पछि उनले आफ्नी श्रीमतीसहित आत्महत्या गरे । साहित्यमा ज्विगका धेरै महान् वाणीहरु प्रसिद्ध छन् । कुनै पनि पाप तबसम्म बिर्सिदैँन जबसम्म विवेकले यसलाई सम्झिरहेको हुन्छ भन्ने तथा खुसी भई बस, रचनात्मक बन, मान्छेले आफ्नो अस्तित्व जानेर नै विश्वासले भरिने हो र यसै विचारले उसको बलियो पनालाई बढाउँछ भन्ने उनको भनाइ यत्रतत्र उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

ज्विगले धेरै लेखेका छन् । उनको दुईवटा पुस्तक बारे टिप्पणी बीपी कोइरालाको लेखनमा परेको देखिन्छ । पहिलो पुस्तक हो सन् १९३९ मा लेखिएको ‘बिवेयर अफ पिटी’ (दया देखि सावधान) । अर्को पुस्तकको नाउँ हो ‘मेरी आन्टोएनेट : द पोर्ट्रेट अफ एन एभरेज वुमन’ । ‘बिवेयर अफ पिटी’ ज्विगको सबैभन्दा लामो उपन्यास हो । तर मेरी आन्टोएनेट फ्रान्सकी एक चर्चित तथा ऐतिहासिक महारानीको जीवन कथा हो । अन्य धेरै पुस्तकहरु झैँ यी दुवै पुस्तकहरु बीपी आफँैले छानेर पढेको देखिँदैन । कसैको सिफारिस वा पुस्तकालयहरुबाट पठाइएका साहित्यिक पुस्तकका रुपमा कारागारमा छँदा बीपीले यी पुस्तकहरु पढेका हुन् । तत्कालीन राजनीतिक पुस्तकहरु सामन्यतः बीपीको छनोटमा परे पनि कारागारमा पुग्न सक्दैनथे । बन्दी जीवनको अनुभवबीच यी पुस्तकहरु बीपीले पढेका हुन् ।

‘बिवेयर अफ पिटी’को कथावस्तु धेरै घतलाग्दो छ । यस उपन्यासका दुई मूल चरित्रहरु छन् । पहिलो चरित्र एन्टोन हफमिलर हो । ऊ ब्यारेकमा बस्ने युवा सैनिक हुन्छ । एकजना हंगेरियन जिम्दार लाजोस केकेस्फाल्भाको भव्य तथा रमाइलो महलमा उसले निमन्त्रणा पाउँछ । त्यहाँ उसको केकेस्फाल्भाकी छोरी एडिथसँग चिनजान हुन्छ । उसले एडिथलाई आफूसँग नाच्न प्रस्ताव गर्छ । निको हुन नसकेको पक्षाघात भएकोले एडिथ चलमल गर्न नसक्ने हुन्छे । हफमिलरको उसँग मायापिरती हुन जान्छ । एडिथले पनि हफमिलरलाई मन पराउँछे ।

यो जीवन्त वातावरणमा उसलाई पक्षाघात निको हुने आशा पलाउँछ । हफमिलरले पनि ऊ निको भएपछि उसलाई बिहे गर्ने वाचा गर्छ । यस्तो वाचाले जीवनप्रति उत्साहित भएकी एडिथ उपचार गर्न तयार हुने हफमिलरको विश्वास हुन्छ । तर, यो सम्बन्धमा एउटा चुनौती थपिन्छ । समाजले खिसी वा घृणा गर्ला भन्ने डरले उसले यो सम्बन्धलाई सार्वजनिक रुपमा अस्वीकार गरेकाले त्यो चुनौती थपिएको हो । जब एडिथले यसबारेमा थाहा पाउँछे ऊ विरक्तिन्छे । हफमिलरको माया यति कमजोर होला भन्ने उसलाई लागेको थिएन । यो वास्तविकता सहन नसकेर एडिथले आत्महत्या गर्छे । आफ्नो कारणले गर्दा यस्तो पाप हुन गएको हफमिलरले स्वीकार गर्छ तथा उपन्यासको अन्त्यमा ऊ प्रथम विश्वयुद्धको लागि प्रस्थान् गर्छ ।

‘बिवेयर अफ पिटी’का आधारमा बीपीले स्टिफेन ज्विगको अलिक लम्याएर आफ्नो कुरा भन्ने बानी भएको टिप्पणी गरेका छन् । उनी प्रत्येक ‘डिटेल’लाई स्पष्ट गर्न खोज्छन् । उनको भाषा पनि राम्रो छ । कतैकतै ‘सेन्टिमेन्टल’ देखिन्छन् । साहित्यकार बीपीको भनाइमा यो ‘ओरेटोरियल’ शैली हो । समग्रमा यो उपन्यास राम्रो भएको बीपीको कथन छ । प्रथम श्रेणीका लेखक नभएपनि द्वितीय श्रेणीको लेखकका रुपमा ज्विगको उच्च सम्मान रहेको बीपीको मूल्यांकन छ । यसका साथै उनी भन्छन् : “आजकालका मानवीय समस्याहरुको सूक्ष्मविश्लेषण उनको रचनामा पाइन्न; न मनोवैज्ञानिक सूक्ष्मता नै पाइन्छ उनको चरित्र रचनामा ।” त्यसैले ज्विगलाई कलाको क्षेत्रमा बुर्जुवा पनि भन्दा हुने बीपीको स्पष्टोक्ति छ ।

‘बिवेयर अफ पिटी’ दयाको भीषण परिणाम प्रस्तुत गरिएको उपन्यास हो । यसमा रचनात्मक दया (क्रिएटिभ पिटी)को पक्षलाई बीपीले उठाएका छन् । बीपीको विचारमा डाक्टरले दृष्टिहीन महिलालाई बिहे गरेर उसँगको जीवन निर्वाह गर्नु रचनात्मक किसिमको दया हो । एण्टोन हफमिलरको कुँजी युवती एडिथप्रतिको दया भने भावनात्मक (सेन्टिमेन्टल) दयामात्र हो । यही भावनात्मक दयाका कारणले गर्दा अन्त्यमा उपन्यासले एउटा भीषण परिणाम दिएको छ । त्यसो हुनाले, ज्विग भन्छन् – दयादेखि सावधान होऊ ।

ज्विगको प्रस्तुतिका बारेमा बीपी पुनः टिप्पणी गर्छन् : “ज्विगको लामो लेख्ने बानी छ । छोटकरीमा केही प्रभावयुक्त वाक्यद्वारा परिस्थितिलाई स्पष्ट गरेर छ्याङ्ग पार्न सक्तैनन् उनी । बीचबीचमा उनको अर्को बानी पनि प्रकट हुँदै जान्छ –(एपिग्रामेटिक एक्सप्रेसन) (विदग्धोक्ति–सं.) मा लेख्ने । एपिग्राम्स पढ्दा राम्रो लाग्छ तर त्यस्ता वाक्यमा बुद्धि, कौशल र शब्दचातुर्य अधिक रहन्छ बनिस्वत सत्यांशको । ‘बिवेयर अफ एपिग्राम्स’ भन्नुपर्ला जस्तो लाग्छ । भाषा राम्रो छ ।”

‘मेरी आन्टोएनेट’ पनि ‘बिवेयर अफ पिटी’ जस्तै तर अझ घतलाग्दो जीवनी हो । मेरीको जन्म तथा बाल्यकाल भियनामा बितेको हुन्छ । ऊ अस्ट्रियाकी महारानी मारिया थेरेसा तथा राजा फ्रान्सिस प्रथमकी सानी छोरी थिइन् । सन् १७७० मा १४ वर्षको उमेरमा उनको बिहे फ्रान्सका युवराज लुइ अगस्टेसँग भयो । त्यसको चार वर्षपछि अगस्टे लुइ १६ औं का रुपमा फ्रान्सका राजा भए तथा मेरी महारानी भइन् । उनलाई बोल्ड (निर्र्भीक – सं), जीवन्त र असाधारण फेसन गर्ने महिलाका रुपमा चित्रण गरिएको छ । उनी खर्चालु स्वभावकी थिइन् । सन् १७८९ मा उनले राजासँग संसद्को सुधारका सम्बन्धमा भइरहेका प्रयासहरुको विरोध गर्न आग्रह गरिन् । यसले गर्दा राजा झनै अलोकप्रिय भए । यसैकारण सोही वर्षको अक्टुबरमा राजारानीलाई उनीहरु रहेको ठाउँ वर्सायबाट पेरिस जान विवश गरिएको थियो । यसको दुई वर्षपछि पेरिसबाट राजदम्पतिले भाग्ने प्रयास गरेका थिए । सन् १७९१ मा उनीहरुलाई बाहिर जानबाट रोक लगाइएको थियो । यो दरबार छोडी भाग्ने योजना मेरी आन्टोएनेटले नै बनाएको भनिन्छ । राजासँगै थुना परेकी मेरीेले आफ्नो षड्यन्त्र जारी राखिन् । क्रान्तिलाई समाप्त गर्न र राजपरिवारलाई मुक्त गर्नका लागि विदेशी हस्तक्षेपको आश पनि गरिन् । उनले आफ्ना भाइ तथा रोमन सम्राट लियोपोल्ड द्वितीयसँग सहयोगका लागि अनुरोध गरेको पनि पाइन्छ । सन् १७९२ मा अष्ट्रिया विरुद्ध फ्रान्सले गरेको युद्धको घोषणालाई मेरीले समर्थन गरिन् । यसमा फ्रान्सले हार्नेछ र आफूहरुले मुक्ति पाउने सम्भावना हुनेछ भन्ने उनलाई लाग्थ्यो । मेरीको अलोकप्रियताले राजतन्त्रको उन्मूलनलाई मद्दत गर्‍यो ।

पेरिसका बासिन्दाले १० अगस्ट १७९२ मा ट्युलरिज प्यालेसमा आक्रमण गरेको केहीपछि फ्रान्समा प्रथम गणराज्यको स्थापना भयो । यसको तीन दिनपछि राजपरिवारलाई बन्दी घोषित गरियो । जनवरी १७९३ मा लुइ १६ औं को हत्या गरियो र त्यसै वर्ष १६ अक्टुबरका दिन मेरी आन्टोएनेटलाई गिलोटिनमा हालेर मारियो । उनलाई फ्रान्सका शत्रुहरुको समर्थन गरेको तथा गृहयुद्ध चर्काएको आरोप लगाइएको थियो ।

बीपीले ‘मेरी आन्टोएनेट : द पोर्टेट अफ एन एभरेज वुमन’मा ज्विगले आन्टोएनेटको चरित्र धेरै सहानुभूतिले वर्णन गरेको उल्लेख गरेका छन् । उनको भनाइमा यो अत्यन्त रोचक जीवन चरित्र रहेछ । बीपीको भनाइ छ – “एउटी साधारण नारी, इतिहासको असाधारण अवस्थितिमा आन्टोएनेट कुनै उल्लेखनीय रानी हुने थिइन् तर इतिहासको परिस्थितिमा परेर त्यस साधारण रानीले ठूलो– ट्रेजिक पात्रको रुपमा प्रकट भएर एउटा गौरवमय अन्त्यलाई अंगिकार गर्नुपर्‍यो ।” मेरी आन्टोएनेटको अन्त्यलाई बीपीले किन गौरवमय देखे, उनको टिप्पणीबाट प्रस्ट हुँदैन । राजतन्त्रलाई बचाउन जनतासँगको सहकार्य मेरीबाट हुन सकेन । व्यक्तिगत अवस्थाहरुका बारेमा जे दृष्टिकोण राखेपनि फ्रान्सेली क्रान्तिको पृष्ठभूमि भयानक छ ।

यो पुस्तक सकेपछि बीपी क्रान्तिको अर्को पक्षप्रति संवेदनशील देखिन्छन् । उनको भनाइ छ : “(यो) किताबले मेरो आजको उदासीलाई झन् बढाएको छ । आन्टोएनेटप्रति मेरो सहानुभूति र भावना उन्मुख गर्न थाल्छु । मलाई लाग्न थाल्छ – के क्रान्तिले जहिले पनि निम्नस्तरीय व्यक्तिहरुको हातमा आफूलाई सुम्पेर आफ्नो महान् आदर्श र लक्ष्यलाई बिस्तारबिस्तार परित्याग गरेर विकृत स्वरुप धारण गर्नुपर्छ ?” एकजना क्रान्तिकारीको डर यस टिप्पणीमा प्रस्ट रुपमा देखा परेको छ ।

बीपी कुनै पनि क्रान्ति अर्धमानवहरुको हातमा विसर्जन नहोस् भन्ने बारेमा चनाखो देखिन्छन् । उनको भनाइ छ– “पानीले जहिले पनि तल्लो सतह खोज्छ, के त्यस्तै क्रान्ति पनि यसमा लागेका आदर्श पुरुषहरु, दार्शनिक, कलाकार, साधारण व्यक्तिहरु, बदमाश, लुच्चाहरु घृणा र वासनाका अर्धमानव प्रतिमूर्तिहरुमध्ये तल्लै सतहका अर्धमानवहरुलाई खोजिहिँड्छ । त्यहाँसम्म नपुगुन्जेल यसको ध्याउन्न बनी रहन्छ, यो वेगवान् भै रहन्छ र त्यो तल्लो सतहमा पुगेपछि मात्र यसको वेग परिसमाप्ति हुन्छ।”

आफ्नो चिन्तालाई बीपीले नेपाली क्रान्तिसँग जोडेका छन् । जोडेका मात्र होइनन् आफ्नो बाटो फरक भएको प्रस्ट गर्न उनी समय लिँदैनन् : “यहाँ नेपालको क्रान्ति भयो भने त्यसको यो लक्षण प्रारम्भ मै प्रकट हुन दिनुहुन्न । अनावश्यक हिंसाको प्रारम्भ जस्तोसुकै सानो रुपबाट प्रकट भएपनि अन्त्यमा क्रान्तिको आदर्श र उच्च लक्ष्यको ठाउँमा हिंसा सायद अनिवार्य हुन्छ तर हिंसाले अनिवार्यताको सीमामा रहन सक्यो भने क्रान्तिको आदर्शलाई यसले कति कलुषित पार्न सक्दैन । अनावश्यक हिंसा प्रारम्भ भयो भने फेरि परिणाम एउटै हुन्छ – हिंसा केबल हिंसा । क्रान्तिमा हिंसाको बाटो सजिलो हुन्छ । हामीले यो बाटो खोज्नुहुन्न – सजिलो छ भनेर ।” बीपीले फ्रान्सेली राजतन्त्रको समाप्ति तथा फ्रान्सेली क्रान्तिबाट लिएको शिक्षा हो यो । राजतन्त्रका बारेमा उनको धारणा पनि यो टिप्पणीबाट प्रस्ट हुन्छ ।

राजा महेन्द्रले हिरासतमा लिएको ठीक दुई महिनापछि बीपीले जेल–जर्नल लेख्न सुरू गरेका हुन् । नेपाली क्रान्तिको उद्देश्य, राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक तथा विकाससम्बन्धी चुनौतीको अवस्था, बीपीको वैचारिक धरातल, सहयात्रीसँगको अन्तर्सहयोग, भाषा, धर्म, प्रकृति, साहित्य, कूटनीति, अध्यात्म तथा राष्ट्रिय जीवनका विविध पक्षहरूबारे बीपीका विचार तथा टिप्पणी यसमा परेका छन् ।

विश्व कारागार साहित्यमा बीपी कोइरालाको जेल जर्नलको विशेष महत्त्व छ । नेपाली भाषामा २०५४ मा जगदम्बा प्रकाशनबाट प्रकाशित बीपीको आत्म संवादको रूपमा लिपिबद्ध कृति जेल–जर्नल विश्वजेल साहित्यमा एउटा उल्लेखनीय कृति हो । उनको अंग्रेजीमा लेखिएको २०३३–३४ को पछिल्लो जेल डायरीको नेपाली अनुवाद फेरि सुन्दरीजलले पहिलो प्रयासलाई अझ सार्थक बनाएको छ ।

उपरोक्त दुवै जेल डायरीलाई दुई वर्षअघि प्रकाशित ‘बीपी कोइरालाको डायरी (२००८–२०१३) ले पूर्वाधारको काम गर्दछ । २००७ सालको नेपाली क्रान्तिको वास्तविक सूत्राधारका रूपमा सक्रिय राजनीतिमा रहँदा लेखिएको यो पछिल्लो डायरीले क्रान्ति पछिको राजनीतिक विकासमा बीपीको संघर्षशील सक्रियता, सत्ता अन्तर्द्वन्द्व, योग्यता, धैर्य, आक्रोश र कमिकमजोरीलाई विविधरूपमा व्यक्त गरेको छ । यसमा बीपी भन्छन्, ‘जब म मेरो व्यक्तिगत खुसी र सन्तोषको कुरा सोच्छु, मलाई मेरो नैतिक अस्तित्वमा केही अभावको बोध हुन्छ ।’

वास्तवमा, बीपीको बारेमा बीपी आफैभन्दा अरूले लेखेका विषय नै मूल प्रवाहमा रहेको नेपालको लामो इतिहास छ । यो इतिहास विद्वेषपूर्ण वा आग्रह र पूर्वाग्रहहरूको रूपमा बीपीप्रति लक्षित भएको बुझ्न सकिन्छ ।पञ्चायत प्रणालीले बीपीका बारेमा ‘मिसइन्फोर्मेसन क्याम्पेन’ नै चलाएको थियो ।

त्यसबेला लेखिएका सन् १९६६ को भुवनलाल जोशी तथा लिओई. रोजको ‘डिमोक्रेटिक इन्नोभेसन्स इन नेपालः अ केस स्टडी अफ पोलिटिकल एकल्चरेसन’ जस्तो सीमित पुस्तक तथा विश्लेषणहरू बाहेक धेरैले बीपीलाई न्याय गर्न नसकेको स्पष्ट परिस्थितिमा यी प्रकाशित डायरीहरूले बीपीलाई बुझ्न ठूलो भूमिका निर्वाह गरेका छन् ।

बीपीकै वरिपरि उनको विचारलाई निस्क्रिय पार्ने राजनीतिक अनुयायीहरूको सक्रियता रहेको उनको जेल डायरीका सम्पादक गणेशराज शर्माको स्पष्टोक्ति छ । बीपी स्वयंले आफ्नो मृत्युपछि नेपाली काङ्ग्रेसमा आफ्नो भूमिकाको बारेमा व्यापक भ्रम सिर्जना गर्ने प्रयास हुने तथा घटनाहरूलाई बङ्ग्याएर इतिहासको व्याख्यागरिने सम्भावनातर्फ औंल्याएको जेल–जर्नलको भूमिकामा स्पष्टरूपमा उल्लेख गरिएको छ ।

धेरै महत्त्वपूर्ण व्यक्तिहरूले कारागारमा छँदा आ–आफ्नो डायरी लेखेर समयको सदुपयोग गरेको पाइन्छ ।ज्याक अब्बोट्ट, जेफ्री आर्चरका कारागारका डायरीहरू प्रसिद्ध छन् । ज्याक अब्बोट अमेरिकी अपराधी तथा लेखक थिए । उनको सन् २००२ मा मृत्यु भयो । आर्चर पूर्व राजनीतिज्ञ तथा अंग्रेजी उपन्यासकार हुन् । उनी सन् १९६९–१९७४ को अवधिमा बेलायतका संसद सदस्य थिए । एउटा वित्तीय जालझेलका कारण उनी दामासाहीमा परे । यी दुवै लेखकहरूको जेल डायरी आज अत्यधिक चर्चामा रहेको मानिन्छ । अमेरिकी उपन्यासकार नर्मन मेलरले ज्याक अब्बोटको जेल डायरीलाई धेरै प्रशंसा गरेको पाइन्छ ।

यी लेखकहरू बीपी कोइरालाजस्तो ठूलो विषद् राजनीतिक संघर्ष भएको बहुआयामिक व्यक्तित्व होइनन् । बीपीका डायरीहरूले कसैको डायरी वा कारागार पत्राचारबाट प्रभावित भएर आफूले डायरी लेखन गरेको उल्लेख गरेको पनि देखिँदैन । तथापि यस क्षेत्रमा धेरै स्थापित नाउँहरू पनि छन् ।

हो ची मीन्हको चिनियाँ भाषामा लेखिएको ‘प्रिजन डायरी’ तथा हिटलरको ‘मेन क्याम्फ’ लाई उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ । हो ची मीन्हको डायरी प्रसिद्ध छ । उनी भियतनामका सबैभन्दा प्रसिद्ध मार्क्सवादी–लेलिनवादी राजनीतिज्ञ हुन् । उनी फ्रेन्च पनि बोल्दथे । भियतनामलाई लामो संघर्षद्वारा फ्रान्सबाट स्वतन्त्र गराएका उनको दर्जनौ छद्म नाउँ थिए । दक्षिणी भियतनामको व्यापारिक सहर साइगनलाई आजकल ‘हो ची मीन्ह सिटी’ भनिन्छ ।

एउटा राजनीतिज्ञका रूपमा कम्युनिष्ट पार्टीको शासनलाई देशमा अनन्तकालका लागि संस्थागत गर्ने हो ची मीन्ह राजनीतिक स्वतन्त्रताको अर्थमा महत्त्व राख्दैनन् तर चीनका माओ त्से तुङजस्तै बलिया राष्ट्रवादी मानिन्छन् । उनको चिनियाँ भाषामा लेखिएको ‘जेल डायरी’ कारागारभित्रको परिस्थिति, कूप्रशासन, शोषण र दमन तथा भियतनामको विविध विषयसँग सम्बन्धित छ ।

तुलनात्मक रूपमा बीपीका दृष्टिकोणहरू धेरै उदार धरातलमा आधारित छन् र बलिया तथा सिद्धान्त प्रेरित पाइन्छन् । हो ची मीन्हले कविताको माध्यमबाट आफूलाई व्यक्त गरे । बीपीले इतिहास, साहित्य, दर्शनशास्त्र तथा प्रजातान्त्रिक चिन्तनका आधारमा आफ्नो अभिव्यक्ति दिएका छन् ।

त्यस्तै नवमार्क्सवादका चिन्तक एन्टोनियो ग्राम्शीको ‘जेल डायरी’ पनि धेरै प्रसिद्ध छ । उनी इटलीका कम्युनिस्ट पार्टीको संस्थापक, मार्क्सवादको सिद्धान्तकार तथा प्रचारक थिए । एन्टोनियो ग्राम्शीलाई मुसोलिनीले ६ वर्ष थुनामा राखे । यसैबेला उनले आफ्ना नोटबुकहरू लेखेका थिए । मुसोलिनीको राज्यलाई एउटा फासिष्ट राज्यको रूपमा लिइन्छ । नेता अधिनायकवादी तथा राज्य फासिष्ट भएपछि के बाँकी रहन्थ्यो? थुनिएका ग्राम्शीले जेलमा रहुञ्जेल पुँजीवादी राज्यको वितन्डाका बारेमा डायरी लेखे।

बुद्धिजीवीदेखि सांस्कृतिक आधिपत्यसम्मका कुरा उनले लेखेका छन् । बीसौं शताब्दीका प्रारम्भिक चार दशकको अवधि दक्षिणपन्थी फासिष्ट विचारधारासँग जुध्ने तथा साम्यवादको पक्षधरताको प्रयासका लागि प्रसिद्ध छ । ग्राम्शीले कारागारमा छँदा ३० वटा नोटबुक र तीनहजार पृष्ठ जति इतिहास विश्लेषण तथा आफ्नो दृष्टिकोण लेखेका थिए ।

दर्शनको क्षेत्रमा ग्राम्शीले ऐतिहासिक भौतिकवादका समस्याहरूलाई सम्बोधन गरेको देखिन्छ । कारावासका समयमा लेखिएको नोटबुक ग्राम्शीको विचारधारा र सैद्धान्तिक लेखनको प्रतिनिधि दस्तावेज हो । यसमा उनले ‘बेस एण्ड सुपरस्ट्रक्चर’ (आधार तथा विशिष्ट संरचना) सिद्धान्त समाजको तल रहेका सर्वहारा वर्ग र बुद्धिजीवी समुदायको पारस्परिक सम्बन्धहरूको विश्लेषण गरेका छन् । विचारधारा (दर्शन, कला, नीति, इत्यादि) को सापेक्षिक स्वतन्त्रताको गहिरो अध्ययन र विश्लेषण त्यसमा छ ।

इटालियन संस्कृतिको अध्ययन, क्याथोलिक धर्म, बेनेदेतो क्रसको अभिव्यञ्जनावादी दर्शन र समाजशास्त्रमा प्रत्ययवादी (चेतनामूलक) सिद्धान्तको आलोचनाकोमार्क्सवादी चिन्तनशैलीमा धेरै महत्त्व राख्दछन् । अति प्रभावकारी हुँदाहुँदै पनि प्रजातान्त्रिक मान्यताहरूमा ग्राम्शीले समय खर्च गरेनन् । उनको बाटो त्यो थिएन ।उनले छोएका अधिकांश विषयहरूमा बीपीका आफ्ना दृष्टिकोण छन् । तर बीपीको मूल आधार प्रजातान्त्रिक समाजवाद रहेको थियो ।

नेल्सन मण्डेला थुनामा रहँदा लेखिएका विभिन्न दैनिकी, संक्षिप्त लेख तथा चिठीहरू त्यतिकै प्रसिद्ध छन् । उनले आफ्नो जीवन तथा अनुभवको बारेमा तिनमा लेखेका थिए । नेल्सन मण्डेलाको ‘अ लंग वाक टु फ्रिडम : द अटोबायोग्राफी अफ नेल्सन मण्डेला’ एउटा स्तरीय पुस्तक हो । कन्भर्सेसन्स विथ माइसेल्फ त्यतिकै महत्वपूर्ण छ । उनको प्रिजन लेटर्स सन् २०१९ मा प्रकाशित भए ।

रङ्गभेद विरोधी क्रान्तिकारी राजनेता तथा परोपकारी व्यक्ति मण्डेलाका डायरीमा उनको राजनीतिक प्रतिबद्धतामात्र नभएर मानवतामुखी व्यक्तित्व पनि झल्किन्छ । रङ्गभेदविरुद्ध तथा राजनीतिक समानताको लडाइँमा मण्डेला अद्वितीय मानिन्छन् । बीपीकाझैँ मण्डेलाका डायरीले पनि राजनेताका रूपमा उनको बौद्धिक विकास क्रमशः कसरी हुँदै गएको रहेछ भन्ने देखाउँछन् ।

मार्टिन लुथर किङले अमेरिकाको अलावामास्थित बर्मिङ्घम जेलबाट लेखेका चिठीहरू जेल डायरीको एउटा अर्को बलियो उदाहरण हो । लुथरलाई बर्मिङ्घममा जातीय विभेदविरुद्ध गरिएको एउटा अहिंसात्मक विरोधका लागि थुनिएको थियो । त्यसै जेलबाट लेखिएका उनका चिठीहरू निकै प्रसिद्ध भए ।

‘इन्जस्टिस एनिहृवेयर इज अ थ्रेट टु जस्टिज एभ्रिहृवेयर’ अर्थात् कहीँ पनि भएको अन्याय सबैतिरको न्यायका लागि एउटा खतरा हो भन्ने उनको महानवाणी त्यस्तै चिठीबाट सार्वजनिक भएको हो । बीपीका डायरीहरूमा पनि यस्तै सयौं महत्त्वपूर्ण भनाइहरू भेटिन्छन् ।

झ्यालखानामा लेखिएका कतिपय पुस्तकहरू धेरै प्रसिद्ध छन् । वास्तवमा डायरी लेख्नेभन्दा पुस्तक लेख्ने धेरै पाइन्छन् । आजकै मितिमा पनि नाजी पार्टीका नेताका रूपमा हिटलरको सन् १९२५ र १९२६ मा लेखिएको उनको आत्मअभिव्यक्तिका रूपमा रहेको घोषणापत्र ‘मेन क्याम्फ’ राम्रो पुस्तक मानिँदैन यद्यपि यो अत्यधिक प्रसिद्ध छ ।

‘मेन क्याम्फ’ले विश्व नेतृत्वमा स्थापित हुन यहुदी जनताले गरेको कथित् षडयन्त्रलाई उल्लेख गर्दछ । यसको मूल विषय यहुदी विपत्ति हो । हिटलरको भनाइमा जर्मन जातिको पवित्र उद्देश्य आफ्नो जातिगत तत्वहरूलाई कायम राख्दै आफूलाई प्रभावशाली रूपमा स्थापित गर्ने हो ।

हिटलरको भनाइमा जो राम्रा जातिका छैनन् उनीहरू भुस हुन् । जर्मन जातिले कुकुर, घोडा र बिरालाको मात्र प्रजनन् गराएर बस्ने होइन आफ्नो रगतको विशुद्धता पनि सुरक्षित राख्ने हो । बीपीले आफ्नो उपन्यास ‘हिटलर र यहुदी’मा यस विषयलाई विस्तारका साथ विवेचना गरेका छन् ।

बीपीको राष्ट्रवादको कुनै चेतना हिटलरलगायत कुनै नाजी नेतृत्व वा समर्थकमा थिएन । यो पुस्तकले हिटलर कस्तो प्रक्रियाबाट क्रमशः यहुदी विरोधी तथा सैन्यवादी हुँदै गए भन्ने बुझ्न मद्दत गर्दछ । वास्तवमा जेलभित्र बसी युरोपको सत्यानाश गर्ने जुक्ति सिर्जनामा मात्र यो पुस्तक सहायक हुन सक्यो ।

अलेक्सान्द्र सोल्झेनित्सिन स्टालिनलाई खिसी गरेको कारणले जेलमा परे । उनी दार्शनिक तथा इतिहासकार पनि थिए । उनलाई सोभियत संघको सबैभन्दा प्रसिद्ध प्रतिपक्षी मत पनि मानिन्छ । कम्युनिस्ट प्रणाली तथा राजनीतिक दमनको उनले विरोध गरेका थिए ।

१९४५ तिरको कुरा हो, उनले लेखेकोद गुलाग आर्किपेलागो १९८९ मा छापियो । सोल्झेनित्सिनको भनाइमा मार्क्सवादी, लेनिनवादी सिद्धान्तले जहिले पनि ‘लेबरक्याम्प’कै सिर्जना गर्ने हो । लेनिनले यसको सुरूवात गरे । स्टालिनको समयमा अर्थात् सन् १९३० देखि १९५० सम्म यसको भयानक रूप देखियो ।

यसलाई राजनीतिक फरक दृष्टिकोण राख्नेलाई दमन गर्न प्रयोग गरियो । सोल्झेनित्सिनको भनाइमा सोभियत सरकारको बल जसरी गुलागको उत्पादकत्वमा टिकेको छ, त्यसैगरी त्यसको शक्तिको आड पनि गुलागको त्रास नै हो । राजनीति गर्नेलाई सोल्झेनित्सिनको यो पुस्तकले आत्मबल निर्माण गर्न मद्दत गर्दछ ।

बीपीका डायरीहरू राजनीतिक अर्थमा अत्यन्त प्रभावशाली छन् ।बीपी भन्छन्, ‘२००७ सालको क्रान्ति हामीले हिन्दुस्तानबाट सञ्चालन गर्‍यौं, तर हामीलाई हिन्दुस्तानले सञ्चालन गर्न खोजेको कुरा मैले सधैंभरि र सबैभन्दा बढी विरोध गरेको छु । मैले राजालाई हमेसा महत्व दिएको छु– मलाई थुनामा राख्दा पनि मैले त्यही विचार राखेको छु, तर उनको निरंकुश शैलीको मैले सधैं र सबैभन्दा बढी विरोध गरेको छु ।

मैले हिन्दुस्तान बसेर संगठन गर्दा पनि आफ्नो राष्ट्रियताको छवि कायम राख्ने प्रयास गरेँ । राजासँग मेलमिलापको कुरो गर्दा पनि प्रजातन्त्रको आग्रहमा मैले कहिल्यै समर्पण गरिनँ ।’ उनको भनाइ छ, ‘नेपाली काङ्ग्रेसको इतिहास ती सबै आदर्श र लक्ष्यहरूका साथ भएको संघर्षको इतिहास हो र मलाई लाग्छ, यस मुलुकको उज्जवल भविष्यका लागि नेपाली काङ्ग्रेसमा ती कुराको निरन्तरता रहनु पर्दछ ।

जुन नेपाली काङ्ग्रेसले राष्ट्रियताको आफ्नो अडान छाड्ने छ, यो निरर्थक भएर जानेछ र जुन दिन यसले प्रजातन्त्रका आदर्शहरू छाडेर केवल सत्ताको राजनीति गर्नेछ, यो निरर्थक भएर जानेछ ।’ आफ्ना यी अडानहरूका बारेमा कसैले भ्रमित नगरून् भन्ने बीपीको अपेक्षा छ ।

आफ्नै कलमद्वारा अभिव्यक्त बीपीका मौलिक विचारहरूले गर्दा दुवै जेल डायरीले उनका बारेमा भ्रमित नहुने अवस्थाको सिर्जना गरेका छन् । यसैगरी ८ जेठ २०३९ मा क्यान्सरको इलाज गर्न दिल्ली जानुअघि गरेको टेप वार्तामा बीपीले फर्किएर आइएला, नआइएला भन्ने त्रासबीच दिएको अन्तिम सन्देशलाई यहाँ उल्लेख गर्नु जरूरी छ । २०६३ मा प्रकाशित राजा, राष्ट्रियता र राजनीतिमा बीपीले आफ्नो कुरालाई यसरी बिट मारेका छन् :

१. हामी बडो अप्ठ्यारो परिस्थितिमा छौं । हाम्रो देश, हाम्रो जाति, हाम्रो राष्ट्र बडो अप्ठ्यारो परिस्थितिमा छ र त्यसलाई जोगाउनु परेको छ । … त्यस्ता संस्थाहरू, त्यस्ता शक्तिहरू जसले जोगाउन सक्दछन्, तीसँग हामीले वैमनष्यताको सम्बन्ध राख्नु हुँदैन । जस्तो, राजतन्त्रको बारेमा ।

मलाई लाग्दछ, त्यो त्यस्तो संस्था छ हाम्रो नेपालका लागि, नेपालको राष्ट्रियताको लागि, अहिले जो विपत्ति परेको छ । बाहिरियाबाट त्यसलाई बचाउनका लागि बडो ठूलो योगदान त्यसले दिन सक्छ । त्यसो हुनाले त्यसको खिलाफ हामीले बडो सजक भएर मात्र कारबाही गर्नुपर्छ । नत्र भनेदेखि जुन तत्वले हाम्रो राष्ट्रलाई सिध्याउन लागेको छ, त्यही तत्व हाम्रो पछाडि लागेर हामीलाई समर्थन गरेर त्यो गराउन सक्दछ ।

२. आर्थिक विकास भनेको नै हामी नेपालको विकास भन्दछौँ भने त्यो गाउँको विकास हो ।… गाउँको विकास भनेको मतलव के हो भनेदेखि ठूल्ठूला उद्योगधन्दाको विकासमात्र गर्ने होइन । गाउँलाई चाहिने आवश्यकताको कुरा गाउँमा नै उपलब्ध हुन सकोस् ।

३. जब म भन्छु बाहिरियाबाट हाम्रो देशमा यो खतरा छ तब ती मेरा वाक्यहरूमा कहिले हिन्दुस्तानका कुरा आउँछ, कहिले रूसको कुरा आउँछ, कसैले यो अनभिज्ञ भएर भनोस् यी शक्तिहरू बडो इमानदार भएर हाम्रो निम्ति (काम) गर्छन् त्योचाहिँ हाम्रा निम्ति पत्याउने कुरा छैन ।

४. हामीले याद गर्नुपर्छ हिन्दुस्तानसँग मिल्दैमा चीन विरोधी हुनुपर्छ भन्ने जरूरी पनि छैन र चीनले हामीलाई केही सुविधा पारिदियो भने हामीले भारत विरोधी हुनुपर्ने हुँदैन ।

५. कुनै एउटा व्यक्तिको बुताबाट देश बाँच्ने, संस्थाहरू विकसित हुने, देश विकास हुने, त्यो हुनै सक्दैन । हुने हो भने त राजाकै हुकुमबाट भइहाल्थ्यो नि । जस्तोसुकै बुद्धिमानले पनि त्यो गर्नै सक्दैन ।… मेरो अगर देन केही छ भने यो देशको सामर्थ्यलाई बुझेर आफ्नो कुरा भनेको छु ।

उपरोक्त पृष्ठभूमिमा एउटा मयार्दित आस्थाको बन्दीको रूपमा लेखिएका पछिल्ला दुवै डायरीहरू हजारौं प्रति बिक्री भइसकेको छ । तथापि यी सामग्रीहरूको समग्र प्राज्ञिक अध्ययन नहुञ्जेलसम्म नेपालको राष्ट्रनीतिमा बीपीको योगदान अन्तर्राष्ट्रिय जगत्‌ले बुझ्ने अवस्था छैन ।

अन्तर्राष्ट्रिय साहित्यमा जेल पर्दा लेखिएका उपन्यास, नाटक, कविता तथा राजनीतिक विषयहरूको कमी छैन । राजा महेन्द्रले हिरासतमा लिएको ठीक दुई महिनापछि बीपीले जेल–जर्नल लेख्न शुरू गरेका हुन् । यसमा आफ्नो यथार्थ उनले आफ्नी पत्नी सुशीलालाई सम्झेर व्यक्त गरेको देखिन्छ ।

बन्दी जीवनको यथार्थ एउटा कुरा भयो । तर समग्रमा नेपाली क्रान्तिको उद्देश्य, राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक तथा विकाससम्बन्धी चुनौतीहरूको अवस्था, बीपीको वैचारिक धरातल, सहयात्रीहरूसँगको अन्तर्सहयोग, भाषा, धर्म, प्रकृति, साहित्य, कूटनीति, अध्यात्म तथा राष्ट्रिय जीवनका विविध पक्षहरूबारे बीपीका विचार तथा टिप्पणीहरू यसमा परेका छन् ।

व्यक्तिहरूले झ्यालखाना बस्दा कलम चलाएको देखिन्छ । बीपीको उपस्थिति यो हूलमा अलि फरक हो । मूलतः बीपी राजनीतिमा सक्रिय व्यक्ति तथा चिन्तक थिए । जनताबाट अनुमोदित भइसकेपछि उनलाई जेल हालिएको थियो । प्रजातान्त्रिक क्रान्तिको नेतृत्व गर्दै मुलुकको प्रधानमन्त्री तथा सबैभन्दा सिद्धान्तनिष्ठ प्रतिपक्षका नेताका रूपमा यसरी साहित्य सिर्जना गर्ने अवसर कमैले पाएका छन् ।

विश्व राजनीतिमा धेरै नेताहरू जेल गएका छन् । तर आफ्नो युगको आदर्श, नैतिकता र मान्यताहरूका लागि आफूले गरेको संघर्षलाई लेखबद्ध गर्ने तथा आफूलाई समग्र समालोचनाका लागि खुला राख्ने नेताहरू कमै हुन्छन् ।

प्रजातन्त्र तथा राष्ट्रवादप्रति समर्पित बीपीका दुवै जेल डायरीहरूले बीपीको आदर्श, नैतिकता र मान्यताहरूका लागि गरिएको महान् संघर्षलाई शब्द चित्रमा उतारेका छन् ।

३० डिसेम्बर १९७६ का दिन करिब ८ वर्ष लामो प्रवास त्याग गरी राष्ट्रिय मेलमिलापको आहृवानका साथ स्वदेश फर्किएका दिनदेखि दोस्रो डायरीमा पहिलोजस्तै सम्पूर्ण मानवीय आवेग, उद्विग्नता, उत्तेजना र उदासीहरूको नितान्त निजी व्यक्तित्वसम्मको अवलोकन र अनुभूत यस डायरीका पानाहरूबाट गर्न सकिन्छ । वास्तवमा यी दुवै डायरीमा बीपीको वास्तविक योग्यता र औकात छर्लङ्ग देखिन्छन् ।

त्योभन्दा पनि बीपीको चिन्तनमा रहेको मौलिकता तथा आफ्नो मुलुकप्रतिको समर्पणको यी दुवै डायरीहरू उत्खननमा पाइएका गाडधन नै हुन् । ठूलठूला उद्भव भएका धेरै नेताहरू जस्तो जर्मनीका एडल्फ हिटलर वा भियतनामका हो ची मीन्हजस्ता कुनै बेलाका एकदमै महान् व्यक्तिहरू पनि अन्ततः प्रजातान्त्रिक निष्ठामा कमजोर सावित भएको विश्वइतिहास छ । बीपी यी डायरीबाट अझै कञ्चन देखिएका छन् ।

अतः बीपीका सबै डायरी विश्वजेल साहित्यमा धेरै महत्त्व राख्दछन् । तर यिनले भाषागत कारणले विश्व पाठकमञ्च प्राप्त गर्न सकेका छैनन् ।

[प्रकाशित : भाद्र २४, २०७८ १७:०६]

नेपालमा जन्मेका विश्व प्रसिद्ध तथा सम्यक विचारका कारण धर्मशास्त्रमा धेरैअघि नै स्थापित भगवान् बुद्धका बारेमा स्व. बीपी कोइरालाको चिन्तन अनुसन्धानको विषय हो । यसका दुई पक्ष छन् । पहिलो पक्ष राजनीतिसँग सम्बन्धित छ र दोस्रो पक्ष अध्यात्मसँग ।

८० वर्षको जीवन बाँचेर समाधि लिएका सन्यासी बुद्ध दुवै दृष्टिले एउटा महत्त्वपूर्ण व्यक्ति देखिन्छन् । बीपीले यी दुवै पक्षमा उनका बारेको आफ्नो संक्षिप्त दृष्टिकोण स्पष्ट गरेको देखिन्छ ।

बुद्ध एउटा बलियो परिवर्तनकारी शक्ति थिए । उनले आफूलाई भगवान् भएको दाबी गरेनन् । उनले आफूलाई सम्बोधि प्राप्त गरेको वा अन्तिम सत्यको साक्षात्कार गरेको व्यक्तिका रूपमा मात्र प्रस्तुत गरे । तर, भक्तहरूले उनलाई एक आदर्श तथा तत्वज्ञानी पुरुषका रूपमा भगवान् नै भने ।

बीपीको भनाइमा परिवर्तनकारी शक्तिका रूपमा इतिहासमा बुद्धबाहेक अरू कोही पनि त्यति धेरै सफल हुन सकेनन् । उनको परिवर्तनको राजनीति चलाकीको राजनीति थियो । बुद्धले जनसाधारणलाई भन्दा राजपुत्रहरूलाई आफ्नो सम्पर्कमा राखे । त्यसबाट उनको काम–कारबाही सहज हुन सक्यो ।

बुद्धकालीन यस जम्बुद्वीपमा त्यतिखेर १६ महाजन पदहरू थिए भनिन्छ । बौद्धग्रन्थ अंगुत्तर निकायानुसार यसमा १६ महाजन पदहरू, १० गणतन्त्रहरू र चार राज्यहरू उल्लेख गरिएको छ । १६ महाजन पदहरूमा अंग, मगध, काशी, कोशल, बज्जी, मल्ल, चेति, वशं (वत्स), कुरु, पंचाल, मत्स, सुरसेन, अस्सक, अवन्ती, गान्धार र कम्बोज पर्दथे ।

चार राज्यहरूमा मगध, कोशल, वंश रअवन्ति थिए । १० गणराज्यहरूमा साकिय, मोरिय, कोलिय, बुलि, कालाम, विदेह, भग्ग, लिच्छवि, पावा मल्ल र कुशीनगर हुन् । नेपालको कपिलवस्तु पनि गणराज्य नै थियो । यी मध्ये उत्तरी क्षेत्रका कतिपयका शासकहरूलाई बुद्धले राम्रैसँग प्रभावित गरे । जुन राज्यहरूलाई परिवर्तन गर्नुपर्ने हो, सो राज्यका शासकहरू प्रभावमा आउनु भनेको उनीहरूतर्फबाट अड्चन वा प्रतिरोध नहुनु हो ।

मगधका राजा बिम्बिसार तथा उनका छोरा अजातशत्रु बौद्ध धर्मका अनुयायी नै बने । बुद्धको पार्थिव शरीरको दाहसंस्कारपछिको अवशेष कसले लैजाने भन्ने मगधका राजा अजातशत्रु, कपिलवस्तुका शाक्य र वैशालीका लिच्छविबीच भएको झगडा शान्त नभएपछि द्रोण भन्ने एक ब्राह्मणको अग्रसरतामा बुद्ध अवशेष आठ भागमा बाँडेर राज्यहरूलाई दिइएको बौद्ध ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएको छ ।

आठवटै राज्यहरूले आ–आफ्नो राज्यमा आठवटा स्तुप बनाई ती अवशेष राखेका थिए । भनिन्छ, पछि सम्राट अशोकले ती अवशेष निकालेर पुनः जम्बुद्वीपका ८४ हजार स्तुपहरूबीच बाँडेका थिए । यसबाट बुद्ध राजाहरूबीच कति प्रभावशाली थिए भन्ने बुझ्न सकिन्छ ।

यी सबै राजाहरूलाई बुद्धले आफ्नो ज्ञान, प्रतिभा र तर्क क्षमताले गलाएका हुन् । शासक वा राजाले बुद्ध धर्म अपनाएपछि जनता पनि त्यहि बाटो हिँड्न खोज्नु स्वाभाविक नै थियो । परिवर्तनका लागि बुद्धले रक्तपात गर्नु परेन । त्यसैले बीपीले बुद्धलाई सकारात्मक अर्थमा ‘चलाक’ भनेका हुन् ।

बीपीको भनाइमा “त्यसबखत ब्राह्मण र क्षेत्रीहरूको बडो ठूलो संघर्ष थियो । ब्राह्मणको खिलाफमा यो आन्दालेन थियो । ब्राह्मणहरूको हातमा हातहतियार हुँदैन थियो, बुद्धिबल मात्र हुन्थ्यो । हातहतियार क्षेत्रीयहरूसँग हुन्थ्यो । त्यस हुनाले उत्तर भारतका तमाम क्षेत्रीयहरूलाई बुद्धले आफ्नो मतअन्तर्गत ल्याएका थिए । त्यो मगधका राजा हुन् वा अरू कुनै ठाउँका, यिनले राजपुत्रहरूलाई मात्र परिवर्तन गरे । त्यस हुनाले जो मुकाबिला गर्नुपर्थ्यो विरोधको, त्यो यिनले गर्नु परेन । नत्र दुनियाँको कुनै पनि ठूला नेता बडो सफल भएर मरे भन्ने देखिन्न, त्यस दृष्टिबाट । तर, मेरो दृष्टिबाट त ती बुद्ध सफल नै भएका हुन् ।”

भगवान् बुद्धको निर्वाणको व्याख्या महत्त्वपूर्ण छ । यसको शाब्दिक अर्थ ‘निभेको’ भन्ने हो । जस्तो निभेको आगो, निभेको दियो । मान्छेको लोभ, मोह, आकांक्षा वा तृष्णाहरू समाप्त भएको अवस्थालाई निर्वाण भन्दछन् । तृष्णा र वासनाले नै दुःख हुन्छ । यो समाप्त भएको अवस्था निर्वाण हो । त्यसैले निर्वाण बुद्धत्वको त्यस्तो स्थिति हो, जसमा व्यक्ति सांसारिक मोह बन्धनबाट मुक्त भएर अनासक्त, निर्भिकार र निर्लिप्त भावले होसपूर्ण जीवन बाँच्दछ ।

बुद्धको भनाइमा भिक्षुहरूको संसार अनादि छ । अविद्या र तृष्णाबाट सञ्चालित भएर प्राणीहरू भत्किँदै हिँडेका छन् । उनीहरूको आदि र अन्तको पत्तो पाइँदैन । भावचक्रमा परेको प्राणाी अनादिकालदेखि जन्मँदै मर्दै आएको छ । अब भने मान्छेले सबै संस्कारहरूबाट निर्वेद प्राप्त गर्नुपर्दछ ।

वैराग्य प्राप्त गर्नुपर्दछ । मुक्ति प्राप्त गर्नुपर्छ । बुद्धको भनाइमा सबै दुःखको मूल संस्कार हो । यस तत्वलाई जानेर तृष्णा र संस्कारलाई मासेर नै मान्छेले निर्वाण पाउँदछ ।

कुषाण वंशका प्रमुख सम्राट कनिष्ट (शासनकाल लगभग १२७ ई. देखि १४०–५१ ई. सम्म)का समकालीन अश्वघोष एउटा महान् बौद्ध कवि र दार्शनिक थिए । बुद्ध दर्शनको इतिहासमा मात्र नभई संस्कृत काव्यको सम्पूर्ण परम्परामा उनको एउटा विशिष्ट स्थान छ ।

महाकवि अश्वघोष आदिकवि वाल्मीकिको एउटा महत्त्वपूर्ण उत्तराधिकारी थिए । उनी कालिदास र संस्कृत साहित्यका प्रसिद्ध नाटककार भासका पूर्वगामी मानिन्छन् ।

‘सौन्दरनन्द’ काव्य अश्वघोषले नै लेखेका हुन् । यसमा भगवान् बुद्धले आफ्ना पिता शुद्धोधन तथा सानिमाका छोरा (भाइ) नन्दलाई उनको प्रभावमा आएर सांसारिक भोगविलास त्यागेर प्रवज्या ग्रहण गरेको विषयलाई काव्यात्मक तरिकाले वर्णन गरेका छन् । बीपी महाकवि अश्वघोषका बारेमा जानकार देखिन्छन् ।

बीपीको ‘जेल जर्नल’मा सौन्दरनन्द काव्यलाई उल्लेख गरिएको छ । बुद्धलाई अनुशरण गर्दै अश्वघोषले आफ्नो सौन्दरनन्द काव्यमा “निभेका दीप न त पृथ्वीमा जान्छ, न अन्तरिक्षमा, न कुनै दिशामा विदिशामा पुग्दछ । प्रत्युत, तेलको क्षय भएपछि त्यो केवल शान्तिमा प्राप्त हुन्छ । त्यस्तै, ज्ञानी, बोधिप्राप्त पुरुष न त पृथ्वीमा, न कुनै आन्तरिक, दिशा वा विदिशामा पुग्छ । त्यो पुरुष क्लेशको क्षय भएपछि शान्तिमा प्राप्त हुन्छ” भन्ने दृष्टिकोण बीपीले उल्लेख गरेका छन् ।

अर्को बौद्ध ग्रन्थ ‘लंकावतारसूत्र’ पनि जेल जर्नलमा उल्लेखित छ । योगाचारको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण रचना लंकावतारसूत्र हो । यो एउटा गम्भीर दर्शन मानिन्छ । यसले चित्त विज्ञानको विश्लेषण गरेको छ । यसमा भगवान् बुद्धले सम्बोधन गरेका छन् । यस ग्रन्थको सम्बन्ध लंकासँग छ ।

बुद्धले यसको उपदेश लंकाका राजा रावणलाई दिएका थिए भन्ने मानिन्छ । तर, कालखण्ड फरक देखिएकाले यो बुद्ध शाक्यमुनि नभएर अन्य कोही बुद्ध हुन सक्दछ वा ‘रावण’ शब्द जो लंकावतारसूत्रको प्रथम अध्यायमा प्रयोग भएको छ, त्यो केवल काल्पनिक विषय मात्र हुन सक्दछ ।

यस लंकावतारसूत्रको प्रथम अध्यायमा बुद्धले आफ्ना अनेक अवतारको परम्परामा एकपल्ट लंका नगरीनजिकै कुनै मलय पर्वतमा आफ्ना अनेक शिष्यहरूसहित सहसा अवतीर्ण भएको उल्लेख छ । आफ्नो ओजस्वी वाणीबाट बुद्धले धर्मोपदेश दिँदै गरेको यक्ष राजा रावणले थाहा पाएपछि उनी पनि भगवान्को दर्शनका लागि त्यहाँ पुगेको यसमा चर्चा छ ।

लंकावतारसूत्रको निचोडलाई बीपीले यसरी उल्लेख गरेका छन््, “निर्वाण न त म जन्मको तिरो मान्छु, न त्यसलाई नष्ट हुनुको अर्थमा लिन्छु । निर्वाण त्यस वस्तुस्थितिको बोध हो, जसले ठिक आफ्नो स्वाभाविक रूपलाई सूचित गर्छ । आफ्नो चित्तवृत्तिहरू पूर्णतः बदलिएपछि त्यस्तो ‘परिवृत्ति’ (आमूल परिवर्तन) आफूमा आएको अनुभव होस् कि स्वयम् आफैँद्वारा आफ्नो बोध हुन थालोस्, त्यस स्थितिलाई म निर्वाण भन्छु ।”

अतः बीपीले बुद्धभन्दा फरक अर्थमा निर्वाणको व्याख्या गरेका छन् ।

बीपीको भनाइमा मुक्तिको युक्तायुक्तता परिणाम हो ‘शेष हुनु’ । यसलाई बुद्धले तर्क संगतिद्वारा निर्वाण (निभ्नु) भनेका छन् । तापको शेष हुनु निभ्नु हो । आगोको शेष निर्वाण हो । जीवनको शेष मुक्ति । यसरी आध्यात्मवादीहरू जीवनमा निहित समस्याको समाधान जीवनको शेषद्वारा गर्न चाहन्छन्।

अतः बीपीको प्रश्न छ, “यो कपाल दुखेको औषधि शिरच्छेदन हो भनेजस्तो भएन त ?”
यहाँ भने बीपी शंकालु देखिन्छन् ।

(काठमाडौँ विश्वविद्यालय स्कुल अफ ल / जुम कार्यपत्र / भदौ २३, २०७८ / असोज २३, २०७८ मा १२खरी डिजिटल न्युज मा पुनः प्रकाशित)
 

बीपी कोइराला प्रशस्त पढे लेखेको तथा अभिज्ञ नेता मानिनु हुन्छ । सानो उमेरदेखि नै यसमा उहाँको अभिरुचि स्पष्ट देखिन्छ।

तर, उहाँको लेखपढ गर्ने बानी र विचार निर्माणको प्रक्रियालाई ऐतिहासिक परिप्रेक्षमा अध्ययन गर्न भने बाँकी नै छ । कुनै योग्य अनुसन्धानकर्ताले यो चुनौती लिन सक्छ ।

बीपीले अभिरुचिपूर्वक पढेको, मन पराएको वा टिप्पणी गरेको धेरै पुस्तकसम्बन्धी चर्चा उहाँकै लेखोटहरूबाट पनि प्रष्ट हुन्छ। उहाँका बारेमा लेख्नेहरूले पनि कतिपय उहाँका छनोटका बारेमा उल्लेख गरेका छन् ।

यसमा व्यापकरूपमा विविधता छ । जस्तो, बीपीको भनाइ छ : ‘बेकनको चुस्त शैली मलाई मन पर्छ ।’ फ्रान्सिस बेकन सोह्रौं शताब्दीका प्रभावशाली लेखक विचारक थिए । बेलायतको मन्त्रिपरिषदका महान्यायाधिवक्ता तथा कानुन तथा न्याय क्षेत्र हेर्ने सदस्य पनि थिए । उनको जीवनको उत्तरार्ध त्यति सुखद भएन तर आफ्नो ‘साइन्टिफिक मेथड’ का कारण उनी धेरै प्रभावशाली भए ।

त्यस्तै कालिदासको संस्कृत साहित्यमा पनि बीपीको टिप्पणी छ । उनको प्रसिद्ध नाटक ‘विक्रमोर्वशीयम्’ मा लालित्य भए पनि नाटकीयता तथा विचारमा उत्प्रेरणा नभएको बीपीको कथन छ ।

राजा पुरुरवा तथा प्रसिद्ध अप्सरा उर्वशीको प्रेमकथामा आधारित कृतिका बारेमा बीपीको यस कथनले मसिनो गरी अध्ययन गर्न सक्ने क्षमता स्पष्ट गर्छ ।

अस्ट्रियाली लेखक स्टिफेन ज्विग प्रथम श्रेणीका लेखक देखिएनन् भन्ने निष्कर्ष पनि बीपीले निकालेको देखिन्छ । उहाँको आलोचना ज्विगको ‘बिवेयर अफ पिटी’ भन्ने सन् १९३९ को उपन्यासमा आधारित छ । पहिलो विश्वयुद्धपछि प्रकाशित यस पुस्तकमा ज्विग कलाको क्षेत्रमा बुर्जुवा देखिएको बीपीको ठहर छ ।

उहाँले बखान गरेको पुस्तकका रूपमा पार लेजरक्विस्टको ‘द सिविल’ लाई लिन सकिन्छ । उहाँले यसलाई मानव अनुभूति र मानवलाई प्राप्त हुनसक्ने दैवी अनुभवको विश्लेषण गरिएको पुस्तकका रूपमा प्रशंसा गर्नुभएको छ ।

स्वेडिस लेखक लेजरक्विस्टले सन् १९५१ मा यही पुस्तकमा नोबेल पुरस्कार पाए । यस्ता सयौं पुस्तक वा तिनका रचनाकारहरूका बारेमा बीपीको दृष्टिकोण पढ्न र बुझ्न सकिन्छ । त्यसमा विविधता छ । गुरुदत्तदेखि टेनिसन, जर्मन दार्शनिक डेकार्टदेखि उपन्यासकार हेमिङ्वे वा मनोविश्लेषक सिग्मन्ड फ्रायडसम्मका पुस्तकहरू बीपीको छनोटमा परेको देखिन्छ ।

उमेर, अध्ययन तथा जीवनका आवश्यकताहरूका आधारमा विचारहरू परिवर्तन हुँदै जान्छन् । कुनै विचार अझ बलियो बन्छ, कुनै विचार पछाडि छुट्छ । युवावस्थामा वामपन्थीहरूको सम्पर्कमा आएपछि आफ्ना पुराना सोचहरू स्वाटसुट्ट परिवर्तन हुन गएको बीपीले उल्लेख गर्नुभएको पढ्न सकिन्छ ।

उहाँको भनाइ छ — ‘त्यसभन्दा पहिले म गान्धीवादी थिएँ ।’ वास्तवमा उहाँलाई रुसी साहित्यकार लिओ टाल्सटाय र जोन रस्किनजस्ता लेखकहरू तिनताक मन पर्थे ।

भिक्टोरियाकालमा जोन रस्किनले कलम चलाएका अर्थ, राजनीतिलगायत हरेक क्षेत्रमा बोली बिक्थ्यो । बीपी आफँैले भन्नुभएको छ – ‘रोमान्टिक एनार्किस्ट’ विचारहरू उहाँलाई धेरै प्रिय थिए ।

उन्नाइसौं तथा बिसौं शताब्दीका धेरै अराजकतावादी चिन्तकमा गहिरोसँग प्राकृतवादी वा ‘एन्टिरोमान्टिक’ दृष्टिकोण पाइन्थ्यो । उनीहरू कलाकार, बुद्धिजीवी वा रुढीमुक्त समाजप्रति अराजक दृष्टिकोण राख्थे । युरोपमा एउटा दार्शनिक आन्दोलन सुरु भएको थियो । त्यो ज्ञानोदयको युग थियो । त्यहाँ आत्मचेतनाको विकासपथलाई चुनौती दिन निकै गाह्रो थियो ।

तर, मानवीय समस्याहरूप्रति संवेदनशीलता, सामाजिक सुधार, जर्मन आदर्शवाद वा विवेक र एम्मानुएल कान्टजस्ता चिन्तकको प्रभाव पन्छाउन नसकिने गरी अघि बढ्यो । गोथे, कलरिज, वर्ड्सवर्थ, लर्ड बायरन, किट्स सेली वा भिक्टर ह्यूगोको प्रभाव परिवर्तनका लागि धेरै निर्विवाद थिए ।

फ्रान्सेली कवि तथा उपन्यासकार भिक्टर ह्यूगोका बारेमा बीपी आफैँले उल्लेख गर्नुभएको छ । यस क्षेत्रमा उनको सन् १८६२ मा प्रकाशित ‘लेस मिसरेबल्स’ भन्ने कृति धेरै पढिन्छ ।

बीपीजस्तै ह्युगोले पनि धेरै वर्ष निर्वासनमा बिताउनु पर्यो । यो उपन्यासमा कानुन र सदाशयतालाई फ्रान्सको ऐतिहासिक परिप्रेक्षमा कथावस्तु बनाई वर्णन गरिएको छ ।

यी पुस्तकहरूको नाउँबाट मात्र परिचय स्थापित हुँदैन । यी सबै संसारले जानेका पुस्तकहूरुमा पर्छन् । जान्नेले राम्रो नराम्रो भनी आलोचना गर्न मिल्छ । कतिपय मान्छेका बारेमा कसैले पढ्ने जान्ने मौका पाएको छ भने समालोचकीय टिप्पणी गर्न मिल्छ ।

जर्मनीका फ्रेडरिक नित्सेले ‘द डेथ अफ गड’ भन्ने प्रसिद्ध पुस्तक लेखे । यो एउटा मुटु हल्लाउने दर्शनमा आधारित छ । हिटलर र नाजीहरूले राजनीतिक उद्देश्यका लागि यसको प्रयोग गरे । जर्मन राजनीतिक चिन्तक कार्ल स्मिथका सिद्धान्तहरू फलाक्दै नाजीहरू मान्छे मार्थे ।

शोषित पीडितहरूका पक्षमा कार्ल माक्र्सको विचारको ठूलो योगदान छ । तर, उनले राजनीतिमा घृणाको खेती पनि सुरु गरे । यसैका आधारमा माक्र्सवादले आफ्नो राजनीतिक यात्रा तय गर्यो ।

स्वतन्त्रता तथा व्यक्तिगत अधिकारका व्याख्याता जोन लकको धेरै ठूलो लगानी छ संसारको वैचारिक रुपान्तरणमा । तर, उनका लेखनीको कारणले उनलाई जमिनदारहरूको खेताला (एपोलोजिष्ट) भनी टिप्पणी गरिन्छ ।

डेस्कारेटले आफूलाई विगतको प्रभावबाट अलग राख्नुपर्छ भन्ने कुरालाई महत्त्व दिए । तर, फेरि पुरानै कुराका आधारमा आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक ‘अन मेथड’ पनि लेखे ।

आदिगुरु शंकराचार्यले अद्वैत वेदान्तको अवधारणालाई विवेचना गरेर हिन्दु धर्मलाई पुनः संगठित गराउन सके । हिन्दुहरूको उदार जरो (लिवरल रुट्स)लाई पुनः स्थापना गर्ने कार्यमा उनको ठूलो योगदान छ । तर, सत्यका सम्बन्धमा उनको दृष्टिकोण मनोवैज्ञानिक वा धार्मिक नै रह्यो ।

शंकराचार्य कतिपय विषयमा तर्कसम्मत हुन सकेनन् । त्यसैले उनलाई दार्शनिक भन्न पनि मिल्दैन होला । आफूभन्दा १२÷१३ सय वर्ष पहिले जन्मिएका बुद्धबाट उनले धेरै कुरा सिके तर प्रष्टसँग त्यसलाई स्वीकार गरेनन् । अर्थात्, सिक्ने सिकाउने विषयमा हरेकको व्यक्तिगत छनोट हुन सक्दोरहेछ ।

यस सम्बन्धमा बीपीको भनाइ के छ भने दृष्टिकोण बन्न विचार र जीवनमा ‘डायलग’ हुनु जरुरी छ । त्यसो हुन सक्यो भने एकातिर जीवन समृद्ध हुन जान्छ भने अर्कोतिर विचार पनि पुष्ट र उद्देश्यपूर्ण हुँदै जान्छ । विचारले पोषण तत्व पनि प्राप्त गर्छ ।

आफ्नो कारागार जीवनमा धेरै लेखपढ गरे पनि त्यसको प्रयोग हुन नपाएकोमा बीपी क्षुब्ध देखिनुहुन्छ । कारागारमा लेख्न पढ्न मौका पाइन्छ वा कारागारले बौद्धिक विकास गर्ने अवसर दिन्छ वा राजनीतिक बन्दीहरूले यस्तो अवसर पाउँछन् भन्नेमा अलि समीक्षात्मक हुनुपर्छ भन्ने उहाँको धारणा छ ।

उहाँ के कुरामा प्रष्ट हुनुहुन्छ भने कारागारको अध्ययनको स्थायी मूल्य कम हुन्छ । पढेर विचार प्राप्त हुन्छ । तर विचारको अभिवृद्धि हुँदैन । यसलाई विस्तार गर्ने हो भने यसको प्रयोग गर्न सक्नुपर्छ ।

पढिएको वा रुचि भएको विचारमा बाँच्न सकियो भने वा प्रयोग गर्न सकियो भनेमात्र त्यसको अभिवृद्धि सम्भव हुन्छ । किताबी ज्ञान एउटा कुरा हो । यसको ठोस धरातलमा उभिन पाउनु अर्को कुरा हो । होइन भने बीपीको विचारमा त्यस्तो ज्ञानको मूल्य तथ्याङ्क वा सूचकभन्दा बढी केही हुँदैन । यस्तो अवस्थामा विचारको रुपान्तरण भएर दृष्टिकोण बन्न सक्दैन भन्ने बीपीको भनाइमा प्रशस्त वजन छ ।

त्यसो त बन्दी जीवनमा कतिपय क्षमतावान व्यक्तिहरूबाट साहित्य सिर्जना नभएको होइन । तर, त्यसको संख्या कम छ : परिणाममा पनि, गुणस्तरमा पनि । समुदायबाट छुट्टिएर, थुनिएर बसेको मान्छेमा यथार्थ बुझ्ने अवस्था पनि हुँदैन । लेख्न जाँगर चलाउनेले त्यसैले त्यस्ता विषयमा हात हाल्दैनन् जसका लागि बाहिरी संसारको अनुभव चाहिन्छ ।

बीपीको भनाइमा यही कारणले गर्दा भारतका जवाहरलाल नेहरुजस्ता दिग्गजले पनि कारागारमा बस्दा ‘द डिस्कभरी अफ इण्डिया’ तथा ‘ग्लिम्सेज अफ वल्र्ड हिस्ट्री’ जस्ता पुस्तक लेखेर समयको सदुपयोग गरे । आफूले पनि त्यही कारणले गर्दा राजनीतिक लेखाइमा हात नहाली कारागारमा हुँदा कविता, कथा, उपन्यास र इतिहासमा लागेको बीपीले प्रष्ट गर्नुभएको छ ।

लेख्नु र पढ्नुबीच पनि फरक छ । पढ्नु सजिलो कुरा हो । लेख्नलाई बढी मिहिनेत गर्नुपर्छ । बीपी भन्नुहुन्छ : ‘पढ्नुभन्दा लेख्न गाह्रो– किनभने पढ्दा उति बौद्धिक सावधानी आवश्यक पर्दैन । लेख्न भने बुद्धिलाई चंख राखेर त्यसको राम्रो संगठन गर्नसक्नु पर्दछ । पढ्दा बुद्धिको चेतना सतहलाई मात्र जागृत राखे पुग्छ – गहिरो अध्ययन गर्न भने यसले पुग्दैन । तर, लेख्दा सतहको अवचेतन अवस्थाले मात्र पुग्दैन । केही न केही गहिरोपन यसका लागि आवश्यक हुन आउँछ । मुख्य कुरा, विचारको संगठन जरुरत पर्छ लेख्दा । किताब पढ्दा अर्काको संगठित विचार पाइन्छ; चम्चाले खाएजस्तो सजिलो हुन्छ । आफैँले लेख्नुपर्दा आदिदेखि अन्त्यसम्म आफैँले मिहिनेत गर्नुपर्छ ।’ यस भनाइमा यथार्थ लुकेको छ ।

बीपीले आफ्ना बारेमा जे भने पनि उहाँका पाठकहरूले उहाँलाई सर्जक तथा पाठक दुवैरूपमा उत्तिकै महत्त्वका साथ हेर्छन् । उहाँको अध्ययनमा विभिन्न राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक तथा साहित्यिक विषयवस्तुहरू परेको पाइन्छ ।

‘फिक्सन’ देखि ‘नन फिक्सन’ तथा वैदिक पौराणिकदेखि आधुनिक स्रोतसम्ममा उहाँको पहुँच पाइन्छ । तर, सामान्यतया चर्चित पुस्तकहरूमा नै उहाँको रुचि देखिन्छ । यद्यपि, उहाँ आफूलाई राम्रो पाठक मान्नुहुन्न । अझ उहाँको स्पष्टोक्ति छ – पढाइको व्यसन राम्रो होइन ।

उहाँको दृष्टिमा पढेका कुराहरू प्रयोग गर्न सक्नुपर्छ । त्यस्तो वातावरण हुनुपर्छ । जीवनको प्रवाहबाट छुट्टिएर वा वञ्चित भएर बस्दा पढ्नु वा अध्ययनको आधारमा तर्क गर्नु ‘शुष्क बौद्धिक व्यायाम’ जस्तो हुन्छ ।

उहाँको दृष्टिकोणमा अर्को किसिमको तीव्रता पनि देखिन्छ : ‘मैले यस्ता धेरै व्यक्ति देखेको छु जसलाई किताबको पढाइ व्यसनीलाई गाँजा वा अफिम चाहिएजस्तो तलतलको विषय भएको छ । हातले किताब लिन र आँखाले अक्षर टिप्न पाएनन् भने अफिम नपाएको अम्मलीलाई भएजस्तै उसलाई अल्छी लाग्छ र हाई हाई आइरहन्छ ।’ सिक्नु र नयाँ ज्ञानलाई आवश्यकताअनुसार प्रयोग गर्नुलाई बीपीले धेरै महत्त्व दिनुभएको देखिन्छ ।

जीवनको उत्तराद्र्धमा बीपीमा आफ्ना पश्चिमी सोचहरूले गन्तव्य पाएको अनुभूति देखिन्छ । पाश्चात्य दर्शन तथा साहित्यको प्रखर प्रवाहमा तिखारिएको व्यक्तित्व हो बीपीको । युवावयमा गान्धीबाट कम्युनिस्ट चिन्तनतर्फ त्यसपछि क्रमशः प्रजातान्त्रिक समाजवादतर्फ रुपान्तरण भएका बीपीले जीवनको उत्तराद्र्धमा महात्मा गान्धीले जस्तै मेरो जीवन पनि सत्यको खोजी नै हो भनि आफ्नो मूल्यांकन गर्नुभएको छ । ‘आत्मवृतान्त’मा यस सम्बन्धमा उहाँको अभिव्यक्ति पढ्न सकिन्छ ।

‘जेल जर्नल’मा बीपीले लेख्नुभएको छ – ‘मेरो प्रवृत्ति अध्यात्मिक नै छ । म अध्यात्मवादी (आत्मवादी) छैन तर अध्यात्मिक प्रवृत्तिको निश्चय नै छु । चेतन मन र बुद्धिले स्वीकार नगरे पनि जीवनका कष्टमय घडीमा मलाई आफ्नो नियति माथि भर हुन्छ ।’ यो नेपालको राजनीतिक वृत्तमा सधैँ सम्झिइने एउटा प्रचण्ड पाठकको स्वीकारोक्ति हो ।